Նեմեսիս օպերացիան և դրա կապը Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի հետ

Մեր նախորդ  «Լենին-Աթաթուրք հարաբերությունները և Հայաստանը» հոդվածում պատմել էինք թե ինչպես Խորհրդային Ռուսաստան-Թուրքիա հայտնի պայմանագրերի կնքումը ազդեց Հայաստանի ճակատագրի վրա: Այդ պայմանագրերով  Թուրքիային  անցան Կարսի, Արդահանի, Սուրմալուի ( Արարատ լեռով) տարածքները, նաև Նախիջևանը:  Խորհրդային Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանները որոշվեցին ի վնաս Հայաստանի։

Լենին-Աթաթուրք համագործակցությունը Հայաստանի առաջին Հանրապետությանն արժեցավ Կարսի, Սուրմալուի, Արդահանի շրջանների կորուստը: Խորհրդային Հայաստանը ստիպված եղավ ընդունել Թուրքիայի հետ սահմանները Խորհրդային Ռուսաստանի պարտադրանքով: Նախիջևանը, որի հայկական բնակչությունը գերակշիռ էր, հանձնվեց Խորհրդային Ադրբեջանին՝ որպես ինքնավարություն։

Խորհրդային Ռուսաստանն օգնեց Թուրքիային, որպեսզի թուլացնի Արևմուտքի ազդեցությունը տարածաշրջանում, իսկ Թուրքիան օգտվեց այս հնարավորությունից՝ հայկական տարածքները գրավելու և իր տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու համար։ 

Երբ համընկնում են Ռուսաստանի և Թուրքիայի շահերը

Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո Օսմանյան կայսրությունը պարտվեց,  1918-ին հռչակվեց Հայաստանի Հանրապետությունը: Սևրի պայմանագիրը (1920) նախատեսում էր հայկական տարածքների զգալի ընդլայնում, ինչը ընդունելի չէր Թուրքիայի համար: Թուրքիայի ազգային-ազատագրական շարժումը (Մուստաֆա Քեմալի գլխավորությամբ) հակամարտության մեջ էր Արևմուտքի հետ: Քեմալական շարժման և Խորհրդային Ռուսաստանի շահերը համընկնում էին, Խորհրդային Ռուսաստանը ձգտում էր Անդրկովկասում ազդեցության մեծացման և արևմտյան երկրների թուլացման: Ռուսաստանը Թուրքիային պատերազմ հրահրեց Հայաստանի դեմ:Փաստորեն 1920թ թուրք-հայկական պատերազմից հետո Թուրքիան և Խորհրդային Ռուսաստանը համագործակցեցին Հայաստանի հաշվին:

Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերը Հայաստանի համար տարածքային կորուստների պատճառ դարձան, ինչը խորացրեց ազգայնական զգացմունքները: Այդ պայմանագրերով Հայաստանը կորցրեց հնարավորություն վերականգնելու իր պատմական սահմանները, իսկ ցեղասպանության հեղինակները խուսափեցին արդարադատությունից: Այս պայմաններն ու արդարության պահանջը նպաստեցին Նեմեսիս օպերացիայի իրականացմանը, որի միջոցով հայ վրիժառուները հաշվեհարդար տեսան գլխավոր պատասխանատուների նկատմամբ:

Մոսկվայի (16 մարտի 1921) և Ղարսի (13 հոկտեմբերի 1921) պայմանագրերը և Նեմեսիս օպերացիան փոխկապակցված են պատմական, քաղաքական և ռազմավարական տեսանկյուններից` ահա դրանց պատճառահետևանքային կապը.

Նեմեսիս օպերացիայի պատճառները

1.1915-1923 թվականներին Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի ազգային շարժման իրականացրած Հայոց ցեղասպանության ու դրան հաջորդած հայերի դեմ բռնի գործողությունների հետևանքով շուրջ 1.5 միլիոն հայեր սպանվեցին, իսկ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը (1918-1920) վերացավ որպես անկախ պետություն։ Հայերի բնաջնջումն առաջացրեց վրեժի, ցասումի և արդարության պահանջ:

2. Թուրքական և ադրբեջանական պաշտոնյաներն ունեցան իրենց դերակատարումը:Երիտթուրք առաջնորդները՝ Թալեաթը, Էնվերը, Ջեմալը, պատասխանատու էին հայերի ցեղասպանության համար:

1918-ի սեպտեմբերի Բաքվի ջարդերում սպանվեց մոտ 30,000 հայ՝ Նուրի փաշայի (Թալեաթի եղբոր) ղեկավարությամբ:

3. Պայմանագրերի հետևանքով Հայաստանն ունեցավ տարածքային զգալի կորուստ:

Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերով փաստացիորեն ամրապնդվեց Հայաստանի տարածքային կորուստները:

Հայկական վրիժառու խմբերը՝ Դաշնակցությունը, սա ընկալեցին որպես անարդարության շարունակություն:

Հետևանքները. Նեմեսիս օպերացիան (1920-1922)

Նեմեսիսը հայ վրիժառուների ծրագիրն էր, որի նպատակն էր սպանել Հայոց ցեղասպանության և Բաքվի ջարդերի կազմակերպիչներին:

1919 թվականին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը, ինչպես նաև հայ ազգային շարժման ներկայացուցիչները պահանջում էին պատասխանատվության ենթարկվել Ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչներին՝ երիտթուրքական առաջնորդներին։ Սակայն, Թուրքիայում իշխանության եկած Մուստաֆա Քեմալի ազգային շարժումը ոչ միայն հրաժարվեց պատասխանատվությունից, այլ նաև նոր ռազմական գործողություններ սկսեց Հայաստանի դեմ։

Հայ  ժողովրդի զավակները նախաձեռնեցին Նեմեսիս օպերացիան, որի նպատակն էր վերացնել Ցեղասպանության կազմակերպիչներին և 1918-1920 թվականներին Հայաստանի Հանրապետության դեմ հանցագործություններ կատարած թուրք և ադրբեջանցի ղեկավարներին։

• Նեմեսիս օպերացիայի նպատակներն ու թիրախները՝

Այս իրադարձությունների լույսի ներքո՝ Նեմեսիս օպերացիան սկսեց իր հաշվեհարդարը ոչ միայն ցեղասպանության կազմակերպիչների, այլ նաև Հայաստանի Հանրապետության կործանման պատասխանատուների դեմ։

Օպերացիայի ընթացքում սպանվեցին հետևյալ առանցքային գործիչները՝

Թալեաթ փաշան (Ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչ) – սպանվեց 1921 թ. մարտի 15-ին Բեռլինում՝ Սողոմոն Թեհլերյանի կողմից,

Սայիդ Հալիմ փաշան (Օսմանյան կայսրության վեզիր) – սպանվեց 1921 թ. դեկտեմբերի 6-ին,

Ջեմալ փաշան (Հայերի զանգվածային կոտորածների կազմակերպիչ) – սպանվեց 1922 թ. Թբիլիսիում,

Ազիմ Բեյ և Բեհբութ խան Ջիվանշիր (Ադրբեջանի մուսավաթական գործիչներ, որոնք պատասխանատու էին Բաքվի հայերի կոտորածների համար) – սպանվեցին 1921 թ.։

 Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերին առնչվող թիրախներ

Նեմեսիս օպերացիայի ընթացքում սպանվեցին նաև մի շարք գործիչներ, որոնք դեր ունեին 1920-1921 թվականների հայ-թուրքական պատերազմի, Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի կնքման, և Հայաստանի Հանրապետության ոչնչացման մեջ։

Մասնավորապես՝ Ջիվանշիրի սպանությունը կապված էր Մոսկվայի պայմանագրով Նախիջևանի հանձնումի հետ, Ջեմալ Ազմիի սպանությունը (Ցեղասպանության ակտիվ մասնակից) նույնպես կապված էր հայերի տարածքային կորուստների հետ։

Նեմեսիս օպերացիան ոչ միայն պատժեց 1915-ի ցեղասպանության կազմակերպիչներին, այլև ուղղված էր Հայաստանի Հանրապետության կործանման համար պատասխանատու անձանց դեմ։ Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը, որոնք արդյունք էին Լենին-Աթաթուրք գործարքի, վճռորոշ դեր խաղացին հայ ժողովրդի տարածքային կորուստների և պետականության ոչնչացման գործում։ Նեմեսիս օպերացիան դարձավ պատմական վրեժխնդրության օրինակ՝ հայերի համար վերականգնելով որոշակի արդարություն։

Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերը ծանր օղակ են Հայաստանի վզին

Ցավոք Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերի չեղարկման հարցը տարիներ շարունակ  հիմնականում բարձրացվել է  տարբեր քաղաքական, իրավական և ակադեմիական շրջանակներում, ինչպես նաև անհատների, վերլուծաբանների և որոշ քաղաքական ուժերի կողմից, բայց Հայաստանի պետական քաղաքականության մաս չի կազմել։ Այս թեման շարունակում է մնալ իրավական և քաղաքական քննարկումների առարկա, բայց ներկայումս պաշտոնական մակարդակով Հայաստանը դեռևս այդ ուղղությամբ վճռական քայլեր չի ձեռնարկել։

 Խորհրդային և հետխորհրդային տարիներ

1. Խորհրդային Հայաստան (1921-1991)

Խորհրդային տարիներին Հայաստանը փաստացիորեն չէր կարող հարցականի տակ դնել այս պայմանագրերը, քանի որ դրանք կնքվել էին Խորհրդային Ռուսաստանի անունից, և Հայաստանը մաս էր կազմում ԽՍՀՄ-ին։

Չնայած հայ մտավորականության և ակադեմիական շրջանակների դժգոհությանը, որևէ պաշտոնական քայլ այդ ուղղությամբ չէր իրականացվում։

2. Անկախ Հայաստանի առաջին նախաձեռնությունները (1991-ից հետո)

1990-ականներից սկսած՝ հայ իրավաբաններ, պատմաբաններ և քաղաքական գործիչներ քննարկել են այդ պայմանագրերի իրավական հիմնավորումները և հնարավոր չեղարկման հարցը։

Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ, սակայն, այս հարցը երբեք չի եղել առաջնահերթություն՝ հաշվի առնելով տարածաշրջանային իրողությունները։

Հատուկ նախաձեռնություններ և անհատներ

Մոսկվայի (1921) և Ղարսի (1921) պայմանագրերի չեղարկման հարցով զբաղվել են տարբեր պատմաբաններ, իրավաբաններ, քաղաքական գործիչներ և ազգային-ազատագրական շարժման ներկայացուցիչներ։

Անհատներ, որոնք զբաղվել են այս հարցով

• Ժիրայր Սեֆիլյան

Ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, «Սասնա Ծռեր» կուսակցության հիմնադիրներից։Իր հայտարարություններում նշել է, որ Հայաստանը պետք է դե յուրե չեղարկի Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերը և պայքարի իր պատմական տարածքների համար։ Քննադատել է Հայաստանի իշխանություններին, որ նրանք չեն բարձրացնում այս հարցը միջազգային հարթակներում։

•  Արա Պապյան 

Դիվանագետ, պատմաբան Արա Պապյանը, որը նախկինում եղել է Կանադայում Հայաստանի դեսպանը, հիմնադրել է "Մոդուս Վիվենդի" կենտրոնը, որը զբաղվում է միջազգային իրավունքի և պատմական փաստաթղթերի ուսումնասիրությամբ պնդում է, որ Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերը իրավաբանորեն անվավեր են, քանի որ դրանք կնքվել են առանց Հայաստանի ժողովրդի և օրինական ներկայացուցիչների համաձայնության և չունեն միջազգային իրավունքի ուժ, քանի որ Հայաստանի անունից դրանք չեն ստորագրվել լիազորված մարմնի կողմից։

Նա ներկայացրել է իրավական վերլուծություններ, հիմնվելով Սևրի պայմանագրի և Վիլսոնի իրավարար որոշման վրա, ըստ որի՝ այդ տարածքները պետք է պատկանեին Հայաստանին։

•  Գառնիկ Ասատրյան

Պատմաբան, թուրքագետ, որը տարբեր ուսումնասիրություններում անդրադարձել է Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերին։ Հատկապես դիտարկել է դրանց ազդեցությունը Հայաստանի տարածքային ամբողջականության վրա։

•  Վահրամ Աթանեսյան

Քաղաքական վերլուծաբան, լրագրող։ Իր հրապարակումներում բազմիցս անդրադարձել է այդ պայմանագրերի իրավական հիմնախնդիրներին։  Նշել է, որ Հայաստանը պետք է դիվանագիտական մակարդակով քննարկի այդ պայմանագրերի անվավերության հարցը։

• Հայկական Սփյուռքի որոշ կազմակերպություններ

Հայկական սփյուռքի ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի, Լիբանանի, Ռուսաստանի և այլ երկրների մի շարք կազմակերպություններ և կառույցներ տարիների ընթացքում տարբեր առիթներով նախաձեռնել են միջազգային քննարկումներ՝ կապված Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերի հետ: Այս կազմակերպությունները տարբեր միջոցառումների, համաժողովների և հանդիպումների միջոցով բարձրացրել են Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերի հարցը՝ նպատակ ունենալով միջազգային հանրության ուշադրությունը հրավիրել այդ պայմանագրերի արդարության և իրավականության վրա: 

Պայմանագրերի չեղարկման դատական հայցերի մասին գրքույկ

Վերջին զարգացումները, Գեորգի Անտոնով-Միրզախանյանի հայցը

2020 թվականի պատերազմից հետո Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերի վերանայման հարցը նորից է բարձրացվել, հատկապես հաշվի առնելով Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ Հայաստանի լարված հարաբերությունները։ Գեորգի Անտոնով-Միրզախանյանը՝ Կեմերովոյի հայերի միության նախագահը, Ռուսաստանի հայրենասերների հետ նախաձեռնել է Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերի չեղարկման գործընթացը Ռուսաստանի դատական ատյաններում: Վերջնական մերժման ավարտական փուլից հետո հայցը հնարավոր է տեղափոխվի միջազգային դատարան: 

Այս նախաձեռնությունը կարևոր քայլ է պատմական արդարության վերականգնման ուղղությամբ: Այն ընդգծում է հայկական համայնքի ակտիվությունը և հաստատակամությունը՝ վերանայելու պատմական անարդարությունները: 

Եզրակացություն

Մոսկվայի (1921) և Ղարսի (1921) պայմանագրերը հայ ժողովրդի պատմության և Հայաստանի տարածքային ամբողջականության վրա ծանր հետևանքներ թողած փաստաթղթեր են։ Դրանց հետևանքով Հայաստանը կորցրեց Կարսի, Արդահանի, Սուրմալուի շրջանները, իսկ Նախիջևանը մնաց Ադրբեջանի վերահսկողության տակ՝ թուրք-ռուսական համաձայնությունների արդյունքում։

Տարիների ընթացքում մի շարք անհատներ, իրավաբաններ, պատմաբաններ և սփյուռքի կազմակերպություններ բարձրացրել են այս պայմանագրերի չեղարկման հարցը՝ հիմնվելով դրանց իրավական անվավերության վրա։ Այդ հարցով զբաղվել են Արա Պապյանը, Գեորգի Անտոնով-Միրզախանյանը, ինչպես նաև Հայ Դատի գրասենյակները, Հայկական Համագումարը (Armenian Assembly of America) և Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը (AGBU):

Չնայած այս ջանքերին, պաշտոնական Երևանը երբևէ չի ձեռնարկել կոնկրետ քաղաքական կամ դիվանագիտական քայլեր՝ պայմանագրերի վերանայման կամ չեղարկման ուղղությամբ։ Պատճառներից մեկը Ռուսաստանի և Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերություններն են, որոնք բարդացնում են այս հարցի բարձրացումն ու զարգացումը։

Այսպիսով, Մոսկվայի և Ղարսի պայմանագրերի չեղարկման կամ վերանայման հարցը մնում է պատմական արդարության կարևոր խնդիր, որը պահանջում է շարունակական գիտական, իրավական և քաղաքական ջանքեր, ինչպես Հայաստանի ներսում, այնպես էլ միջազգային հարթակներում:

Հավաքեց, ի մի բերեց` Hay Azian-ը
«Նիդերլանդական օրագիր»

Այս թեմայով այլ հոդվածներ

Նիդերլանդական Օրագիր: Լենին-Աթաթուրք հարաբերությունները և Հայաստանը

Նիդերլանդական Օրագիր: «Նեմեսիս» գործողության մասնակիցների հուշաղբյուր՝ Երևանում

Նեմեսիսին նվիրված մարտիկների հուշարձանի մոտ

 Գեորգի Անտոնով-Միրզախանյանի հեռուստաեթերներից մեկը: