Լենին-Աթաթուրք հարաբերությունները և Հայաստանը

20-րդ դարի սկզբին, հատկապես 1917-ի Ռուսական հեղափոխությունից և 1920-ականների թուրքական ազգային-ազատագրական պայքարից հետո, Խորհրդային Ռուսաստանը և Մուստաֆա Քեմալի ղեկավարած Թուրքիայի ազգային շարժումը ձևավորեցին սերտ քաղաքական և ռազմական համագործակցություն։ Այս հարաբերությունները մեծ ազդեցություն ունեցան նաև Հայաստանի ճակատագրի վրա։

Խորհրդային Ռուսաստանի և Քեմալական Թուրքիայի համագործակցության նախապատմությունը

1919-1922 թվականներին Թուրքիայում ընթանում էր Ազգային-ազատագրական պատերազմը, որը ղեկավարում էր Մուստաֆա Քեմալը (Աթաթուրքը)։ Այդ ընթացքում Օսմանյան կայսրության նախկին տարածքներում ստեղծվում էին նոր պետություններ, այդ թվում՝ Հայաստանի Հանրապետությունը (1918-1920)։

Մյուս կողմից, 1917-ի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո Խորհրդային Ռուսաստանը փորձում էր պահպանել իր իշխանությունը և տարածել կոմունիստական գաղափարախոսությունը։ Թուրքիան և Խորհրդային Ռուսաստանը գտնվելով միջազգային մեկուսացման մեջ, սկսեցին միմյանց օգնել։

Մուստաֆա Քեմալի նամակը Լենինին և Խորհրդային օգնությունը

1920 թվականի ապրիլի 26-ին Մուստաֆա Քեմալը նամակ ուղարկեց Լենինին՝ առաջարկելով համագործակցություն և խնդրելով ռազմական ու ֆինանսական օգնություն։Լենինը դրական արձագանքեց՝ համարելով, որ քեմալական շարժումը արևմտյան ուժերի դեմ պայքարում կարող է լինել Խորհրդային Ռուսաստանի դաշնակից։

1920-1922 թվականներին Խորհրդային Ռուսաստանը տրամադրեց Թուրքիային՝

• Մոտ 10 միլիոն ոսկի ռուբլի,

• Զենք, զինամթերք և ռազմական հանդերձանք,

• Սնունդ և այլ մատակարարումներ, որոնք վճռորոշ նշանակություն ունեցան քեմալական բանակի համար։

Լենին-Աթաթուրք նամակագրության մասին փաստերը

Պատմական աղբյուրները վկայում են, որ 1920-ականներին Լենինը և Աթաթուրքը հաստատել են դիվանագիտական հարաբերություններ, սակայն նրանց միջև նամակագրության կոնկրետ բովանդակության մասին պաշտոնական հաստատված տեղեկատվություն չկան ու դրա բովանդակությունը հանրայնացված չէ։

Ավելին, խոսվում է, որ ԱՄՆ-ի արխիվներում հնարավոր է պահպանված լինի Լենինի՝ հայերի վերաբերյալ կոնկրետ նամակի բովանդակությունը, սակայն դրա իսկությունը ևս հաստատված չէ։

 Այսպիսով, թեև առկա են  Լենին-Աթաթուրք նամակագրության մասին տեղեկություններ, դրանց փաստացի բովանդակությունը մնում է չբացահայտված:

Խորհրդային Ռուսաստան-Թուրքիա պայմանագրերը և Հայաստանի ճակատագիրը

Մոսկվայի պայմանագիր (16 մարտի, 1921 թ.)

• Թուրքիային անցան Կարսի, Արդահանի, Սուրմալուի (Արարատ լեռով հանդերձ) տարածքները,

• Նախիջևանը հանձնվեց Խորհրդային Ադրբեջանին՝ որպես ինքնավար շրջան,

• Հայաստանի հետ սահմանները որոշվեցին Խորհրդային Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև՝ ի վնաս Հայաստանի։

Կարսի պայմանագիր (13 հոկտեմբերի, 1921 թ.)

• Վերահաստատեց Մոսկվայի պայմանագրի սահմանային փոփոխությունները,

• Կնքվեց Թուրքիայի և Խորհրդային Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Վրաստանի միջև։

Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի իրավական վիճահարույց բնույթը

Այս պայմանագրերի իրավական վավերականությունը մինչ օրս քննարկման թեմա է ինչպես պատմաբանների, այնպես էլ իրավաբանների շրջանում։

1. Կողմերի լեգիտիմության հարցը

• 1921-ին Թուրքիան դեռևս միջազգային ճանաչում ունեցող պետություն չէր. Օսմանյան կայսրությունը իրավաբանորեն դեռ գոյություն ուներ։

• Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի խորհրդային հանրապետությունները դեռևս ԽՍՀՄ-ի կազմում չէին, իսկ նրանց փաստացի ներկայացնում էր Մոսկվան։

2. Միջազգային ճանաչման բացակայությունը

• Մոսկվայի պայմանագիրը չեղարկեց նախկին ռուս-թուրքական պայմանագրերը (1878-ի Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի պայմանագրերը)՝ առանց միջազգային իրավունքի լիարժեք հիմքի։

• Կարսի պայմանագիրը ստորագրվեց առանց Հայաստանի ժողովրդի կամքարտահայտության։

3. Հայաստանի Հանրապետության իրավունքը տարածքների վրա

• 1918-1920 թթ. Հայաստանի Հանրապետությունը միջազգային ճանաչում ուներ,

• 1920-ի Սևրի պայմանագրով Հայաստանին էին անցել Արևմտյան Հայաստանի որոշ տարածքներ,

• Սակայն, Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով այդ տարածքները փոխանցվեցին Թուրքիային։
• 
  

4. Ժամանակակից վիճարկումներ

• Հայաստանը երբեք չի վավերացրել Կարսի պայմանագիրը, ինչը նշանակում է, որ այն իրավաբանորեն պարտավորեցնող չէ Հայաստանի համար։

• 2024-ին Կեմերովոյի հայերի միության նախագահ Գեորգի Անտոնով-Միրզախանյանը նախաձեռնել է Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի չեղարկման գործընթաց՝ դիմելով ռուսական դատական ատյաններին։ Հնարավոր է, որ վերջնական մերժումից հետո գործը փոխանցվի Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան (ՄԻԵԴ)։

Այս նախաձեռնության հաջողության հավանականությունը

1. ՄԻԵԴ-ի իրավասության սահմանափակումները

• ՄԻԵԴ-ը սովորաբար չի զբաղվում պետությունների միջև կնքված միջազգային պայմանագրերի վավերականության հարցերով։

2. Իրավական հիմքերը

Պայմանագրերի չեղարկման համար անհրաժեշտ են ուժեղ իրավական փաստարկներ, օրինակ՝ Կողմերի լեգիտիմության բացակայությունը: Պայմանագրերի հակասությունը ժամանակակից միջազգային իրավունքի սկզբունքներին։

3. Քաղաքական և դիվանագիտական հետևանքները

Այս գործընթացը կարող է ազդել Հայաստանի, Ռուսաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների վրա։

Եզրակացություն

• Լենինի և Աթաթուրքի համագործակցությունը ռազմավարական հաշվարկ էր՝ ուղղված Արևմուտքի ազդեցության դեմ պայքարին։Հայաստանը մեծ կորուստներ կրեց՝ զիջելով Կարսի, Սուրմալուի, Արդահանի շրջանները, իսկ Նախիջևանը հանձնվեց Ադրբեջանին։

• Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը շարունակում են մնալ իրավական առումով վիճահարույց՝ հաշվի առնելով դրանց ստորագրման հանգամանքները և Հայաստանի կողմից վավերացման բացակայությունը։

• Պայմանագրերի չեղարկման փորձերը բախվում են իրավական և քաղաքական խոչընդոտների, սակայն մնում են կարևոր քննարկման առարկա Հայաստանի ապագա դիվանագիտական օրակարգում

Փաստերը ի մի բերեց Hay Azian-ը

«Նիդերլանդական օրագիր» 

Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի շուրջ զրուցում են Արա Պապյանը և Գեորգի Անտոնով-Միրզախանյանը