ՆԱԻՐԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ
Բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ
ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան գրակ. ինստ.
2022 թվականին բանասեր, գրականագետ-մատենագետ, երաժշտաբան Յովսէփ Նալպանտեանի հեղինակությամբ «ՎՄՎ-ՊՐԻՆՏ» հրատարակչության տպագրությամբ լույս է տեսել միջազգային դասական երաժշտության համառոտ պատմությունը լուսաբանող և հանրագիտարանային նշանակություն ունեցող աշխատություն (տե՛ս Յովսէփ Նալպանտեան, «Միջազգային դասական երաժշտութիւն (Համառօտ պատմութիւն)» (Երեւան, «ՎՄՎ-ՊՐԻՆՏ», 2022, 264 էջ)։ Սա Յովսէփ Նալպանտեանի երաժշտությանը նվիրված երրորդ գիրքն է:
Հրատարակության հիմնական նպատակն է՝ ընթերցողին ցույց տալ տարբեր դարաշրջաններում համաշխարհային նշանակություն և հայտնիություն ունեցող երաժշտահանների բազմազգ համայնքը, ինչպես նաև՝ տարբեր մշակույթների՝ միմյանց նկատմամբ ունեցած փոխադարձ ազդեցությունները արվեստի տեսակների զարգացման տարբեր փուլերում։
Հանրագիտարանային նշանակության այսօրինակ հրատարակությունները կարևոր են ժամանակակից հասարակության կյանքում, կատարում են կրթական գործառույթ ու ներազդում են գիտության և մշակույթի զարգացման վրա:
Աշխատությունը ի ցույց է դնում տարբեր հասարակություններում գոյություն ունեցող միջմշակութային կապերը, որպես ազգերի միջև հաղորդակցության եզակի ձև: Այն առանձնահատուկ կապող օղակ է, որը միավորում է տարբեր ազգերի պատմամշակութային զարգացումների համատեղ գործընթացները՝ ճանապարհ բացելով դեպի երաժշտության առանձնահատուկ ընկալումների աշխարհ:
Յովսէփ Նալպանտեանի «Միջազգային դասական երաժշտութիւն (Համառօտ պատմութիւն)» աշխատության հրապարակումը երկարաժամկետ աշխատանքի արդյունք է, որը նշանավորում և ամփոփում է աշխարհի բազմաթիվ երկրների հոգևոր ներուժը, համակարգում է այդ ներուժը արտացոլող նյութերը։
Աշխատությունը արժանացել է հայ հանրության տարբեր ոլորտների մասնագետների բարձր գնահատականներին, հետևաբար, դժվար է անսալ հրատարակության կարևորությունը: Շնորհիվ դրա՝ ընթերցողը տեղափոխվում է անցյալ, ճամփորդում է միջազգային մշակույթի և արվեստի զարգացման պատմության շրջափուլերով, շարժվում է դեպի ապագա՝ պահպանելով նախորդների փորձը, ավանդույթները, բայց և՝ ընդունում է դրանց տեղաշարժերը, զարգացման փուլերը ու թարմացումները։
Աշխատությունը, կարելի է ասել, Հայաստանի Հանրապետությունում տպագրված թեմատիկ ուղղվածություն ունեցող ուշագրավ նախագծերից մեկն է, թեև հեղինակը գրքի առաջաբանում համեստորեն գրում է, թե՝ «հատորը ամբողջական չէ եւ կատարյալ ըլլալու յաաւակնութիւնը չունինք» (էջ 12):
Գրքում համակարգվել և հեղինակի կողմից ամբողջությամբ ներկայացվել են համաշխարհային համբավ, հայտնիություն ու նշանակություն ունեցող տաղանդավոր երաժշտահանների կենսագրություններն ու դրանք ուղեկցող հարուստ պատմությունները՝ բարոկկոյի շրջանից մինչև արդիություն: Ներքին ժամանակագրական բաժանումների, երգահանների կենսագրությունների, նրանց առնչվող իրադարձությունների և երաժշտական տերմինների բացատրությունների միջոցով Հովսեփ Նալբանդյանը ստեղծել է երաժշտական ոլորտի բազմադարյա պատմական տարեգրությունը:
Այսպես, «Միջազգային դասական երաժշտութիւն (Համառօտ պատմութիւն)» աշխատությունը ունի «Բովանդակութիւն», որը ամբողջացնող բաժիններում էլ ընդգրկված են աշխարհահռչակ երաժշտահանների կենսագրությունները՝ հատկանշելով նրանց մասնագիտական գերազանցության սահմանները՝
ա. «Բարոքի շրջան» (1600-1700) – Ջովաննի Պալէստրինա, Ուիլեամ Բէօրտ, Կլաուդիօ Մօնտէվերդի, Հայնրիխ Շիւթց, Ժան-Բատիստ Լիւլի, Անտոնիօ Վիվալդի, Եոհան Սեբաստիան Բախ, Գեորգ Ֆրիդրիխ Հենդէլ, և այլք:
բ. «Դասական շրջան» (1720-1820) – Քրիստոֆ Գլիւկ, Ֆրանց Եոզէֆ Հայդն, Անտոնիօ Սալիէրի, Վոլֆգանգ Ամադէոս Մոցարտ, Լիւդվիգ Վան Բեթհովէն, Ֆրանց Շուբերտ, և այլք:
գ. «Ռոմանտիկ շրջան» (1820-1900) – Կարլ Մարիա Ֆոն Վեբեր, Ջոակինօ Ռոսսինի, Վինչենցօ Բելլինի, Նիկոլօ Պագանինի, Հեկտոր Բերլիոզ, և այլք:
դ. «Ազգային երաժշտութեան վերելքի շրջան» - Միխայիլ Գլինկա, Անտոնին Դվորժակ, Եոհան Շտրաուս II, և այլք:
ե. «Ուշ ռոմանտիկ շրջան» (1850-1900) – Ռիխարդ Վագնէր, Ջուզեպպէ Վերդի, Եոհաննէս Բրամս, Ջակոմօ Պուչչինի, Ռիխարդ Շտրաուս, և այլք:
զ. «20-րդ դարու սկիզբի շրջան» (1900-1945) – Կլօդ Դեբիւսի, Մորիս Ռավել, Բելա Բարտօկ, Իգոր Ստրավինսկի, և այլք:
է. «20-րդ դարու շրջան (Երկրորդ համաշխարհայինէն յետոյ)» - Կարլ Օրֆ, Դմիտրի Շոստակովիչ, Արամ Խաչատրյան, Առնօ Բաբաջանեան,
Նշյալ բաժինները ամփոփվում են երաժշտության ոլորտին վերաբերվող ասույթներով, ինչպես՝ «Նկարիչը կը նկարէ կտաւի վրայ… երաժիշտը իր նկարը կը նկարէ լռութեամբ (Ն. Ռիմսկի-Կորսակով)»:
Գնահատելի է, որ հեղինակը առանձնակիորեն անդրադարձել և կարևորել է «Երաժշտական օտար բառերու հայերէն համարժէքները», «Գործածուած համառօտագրութիւններ» խորագրերով բաժինները: Գրքի 10-12 էջերն ընդգրկում է Յովսէփ Նալպանտեանի առաջաբանը («Յառաջաբանի փոխարեն, Յ. Նալպանտեան»), որում հեղինակը մեկնաբանում է համառոտ այս հանրագիտարանի ստեղծման և դասակարգման տրամաբանությունը: Առկա են նաև՝ «Յօդուածներ», «Շնորհակալիք», «Յովսէփ Նալպանտեան (համառօտ կենսագրութիւն)», «Յովսէփ և Գարոլին Նալպանտեան մատենաշար» բաժինները:
Հանրագիտարանային նշանակության համառոտ այս աշխատությունը ներառում է կենսագրական բառահոդվածների շուրջ 70 գրառում, որոնք համակարգված են ըստ ժամանակագրության: Դրանց միջոցով ընթերցողը գաղափար է կազմում նաև երաժշտահանների ապրած կյանքի, երաժշտական գործիքների, միջոցառումների, ինչպես նաև տվյալ բնագավառի տերմինների մասին:
Այսպես, չափազանց ուշագրավ է խմբավարական փայտիկին՝ ցպիկին վերաբերվող նյութը՝ «17-րդ դարուն ապրող ֆրանսացի երաժշտահան Լիւլի ոտքը գետնին զարնելով կամ ձեռքերն իրար բախելով չափ տալէն ձանձրացած՝ օր մը խոշոր գաւազան մը կ՛առնէ ու կը սկսի գետին զարնել զայն, չափ տալու համար: Անգամ մը այդ գաւազանն ա՛յնքան ուժգին իջեցուց վար եւ անուշադրութեամբ ոտքին զարկաւ, որ վէրք մը գոյացաւ եւ չդարմանուելով՝ մահուանը պատճառ եղաւ:
Վարպետին գաւազանը փորձեցին յաջորդներ, աւելի պզտիկ չափով, մինչեւ որ փայտիկի փոխուեցաւ ան եւ նուիրագործուեցաւ խմբավարներու ձեռքին մէջ՝ իբր պաշտօնական գօրծիք» (էջ 167):
Հավաստի տեղեկատվության լրացուցիչ աղբյուր են նաև աշխարհահռչակ երգահանների կատարած այս կամ այն աշխատանքների մանրամասնությունները, նրանց կենսապատումների այս կամ այն դրվագները, որոնք էական նշանակություն են ունեցել երաժշտության զարգացման ոլորտում՝ «Ֆրանց Շուբերտ մեծ քանակով երգերու եղանակներ գրած է, եւ այդ բանաստեղծութիւններու հեղինակը հռչակաւոր գերմանացի Վոլֆգանագ Գէօթեն էր: Շուբերտի «Die forelle» գործը ունի վեց տարբեր մշակումներ, քանի որ տարբեր առիթներով, երբ իրեն բարեկամները ուզած են այդ կտորի նոթագրութիւնը, մօտը չունենալով, իր յիշողութեամբ գրած է նորը» (էջ 172):
Ուշագրավ են նաև որոշ երաժշտահանների գունավոր լուսանկարների առկայությունը՝ բարոկկոյի շրջանից մինչ արդիություն: Այս հանգամանքը հնարավորություն է տալիս գիրքը դիտարկել որպես պատկերազարդ հրատարակություն։
«Դասական երաժշտութեան ժամանակագրութիւն (6-20-րդ դարեր)» բաժնում Յովսէփ Նալպանտեանը ընդգրկել է 521-1950 թվականներին երաժշտութեան բնագավառում տեղի ունեցած կարևորագույն իրադարձությունները: Այսպես, «521 թվականին Բոյիտուս արեւմտեան աշխարհին կը ծանօթացնէ յունական երաժշտութիւնը «letter notation»ը» (էջ 176), կամ՝ «1473 թվականին Գերմանիայում Շտուտգարդի մօտ Էսսլինգէնի մէջ Եոհան Գէրսէնի կողմէ հրատարակուեցաւ առաջին երաժշտական տպուած ժողովածուն, որ կը կոչուէր «Collectorium super Magnificat» (էջ 182)»: Հեղինակի խոստովանությամբ, սակայն, այդ բաժինը դեռևս ամբողջական չէ:
«Յօդուածներ» բաժնում ընդգրկված են հոդվածներ՝ նվիրված երաժշտական գործիքներին՝ «Դաշնամուրը», «Ջութակի հոգին»: Այդ նյութերը որոշ չափով աղբյուրագիտական նշանակություն ունեն, քանի որ դրանցում բացահայտվում են ներկայացվող գործիքների նշանակությունները, հնարավորությունները՝ տվյալ գործիքներով նվագող երաժիշտների ձեռքին՝ «Տէր-Մերկերեանի հնչիւնն ունի իր կոլորիտը, երգային է, պայծառ, երբեմն թախծոտ, քնարական է ու դրամատիկ; Աղեղի տեխնիկան աչքի է ընկնում մշակուածութեամբ, շտրիխային բարձր կուլտուրայով: Բնական է, որ այսպիսի արտայայտչականութեան նա հասնում է ոչ միայն աղեղի հմուտ տիրապետման, այլեւ վիբրատոյի ամենատարբեր յաճախականութիւնների օգտագործմամբ, որը նրա համար հանդիսանում է տարբեր հոգեվիճակների, յոյզերի արտայայտման միջոց» (էջ 248):
Ընթերցողների լայն շրջանակի համար նախատեսված հանրագիտարանային այս աշխատությունը կարող է օգտակար լինել երաժշտահանների, խմբավարների, երգիչ-երգչուհիների, դերասանների, երաժշտական ուսումնական հաստատությունների ուսուցիչների և ուսանողների, մանկապատանեկան արվեստի դպրոցների, մշակութային հաստատությունների, մշակույթի կառավարման մարմինների աշխատակիցների, լրագրողների, սիրողական խմբերի անդամների, ինչպես նաև՝ երաժշտական գործիքներ ստեղծողների ու նվագողների կողմից։
Այն կարող է նաև կարևոր նշանակություն ունենալ գիտնականների համար՝ խթանելու միջազգային դասական երաժշտության պատմության վերաբերյալ հետազոտությունները։
Խմբագրության կողմից.
Նաիրա Համբարձումյանի գրախոսականը նվիրված է բանասեր, գրականագետ-մատենագետ, երաժշտաբան Յովսէփ Նալպանտեանի «Միջազգային դասական երաժշտութիւն (Համառօտ պատմութիւն)» գրքին, որը ներկայացվում է որպես արժեքավոր հանրագիտարանային աշխատություն՝ համաշխարհային դասական երաժշտության զարգացման ընթացքի մասին։ Հեղինակը մանրամասն լուսաբանում է գրքի կառուցվածքը, որը բաղկացած է տարբեր ժամանակաշրջանների երաժշտահանների կենսագրություններից, երաժշտական տերմինների բացատրություններից և ոլորտի կարևորագույն իրադարձությունների ժամանակագրական նկարագրություններից։
Գրախոսականը ընդգծում է գրքի կրթական և գիտական արժեքը, դրա դերը մշակույթների փոխազդեցության բացահայտման, միջմշակութային կապերի ուսումնասիրության և երաժշտության պատմության յուրօրինակ ընկալման մեջ։ Նալպանտեանի մոտեցումը ոչ միայն փաստացի տեղեկատվություն է տրամադրում, այլև վեր հանում երաժշտության պատմական և մշակութային նշանակությունը։
Այս գրախոսականում առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվում նաև գրքի հարուստ պատկերազարդման և լրացուցիչ բաժինների (ինչպիսիք են՝ «Երաժշտական օտար բառերու հայերէն համարժէքները», «Դասական երաժշտութեան ժամանակագրութիւն») կարևորությանը։ Նշվում է, որ այս աշխատանքը կարող է լայն կիրառություն գտնել ինչպես մասնագետների, այնպես էլ երաժշտասերների շրջանում՝ շնորհիվ իր բազմազան և համակարգված բովանդակության։
Յովսէփ Նալպանտեանի աշխատությունը դիտարկվում է որպես նշանակալի նախագիծ, որը խթանում է միջազգային դասական երաժշտության ուսումնասիրման և հանրայնացման զարգացման ոլորտները։
