Նաիրա Համբարձումյան
ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության
ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող
e-mail: nairahambardzumyan@yahoo.com
Լիլի Կարապետյան
ԵՊՀ Անգլիական բանասիրության ֆակուլտետի դոցենտ
e-mail: starlet@ysu.am
2020 թվականին բանասեր, գրականագետ-մատենագետ Յովսէփ Նալպանտեանը կազմել և խմբագրել է, իսկ Էդիթ Պրինտ հրատարակչությունը լույս է ընծայել «Արեւմտահայ եւ սփիւռքահայ կին գրողներ» (Երեւան, 2020, 560 էջ) անթոլոգիան:
Սա Յովսէփ Նալպանտեանի՝ արեւմտահայ եւ սփյուռքահայ կին գրողների երկերը լուսաբանող առաջին գիրքն է: Խմբագրի հավաստմամբ՝ այն ձոն է՝ նվիրված բոլոր հայ կին գրողներին, որի գաղափարը Յովսեփ Նալպանտեանը հղացել է, երբ դասախոսում էր ԱՄՆ Լոս Անջելոսի Գլենդել քաղաքի Մաշտոց քոլեջում (այժմ փակ է):
Թեև կատարվել է հսկայածավալ աշխատանք, այնուամենայնիվ գրքի խմբագիրը նշում է՝ «Նման հաւաքածոյ նոր տեսակի գիրքեր մի՛շտ ունին բացթողումներ: Մենք ջանացինք տալ համապարփակ եւ ընդհանուր նոր հատոր մը, մանաւանդ, Սփիւռքեան պատմուածքին, ակնարկին-յուշագրութեան, բանաստեղծութեան եւ հրապարակագրութեան (գիտնալով հանդերձ, որ հրապարակագրութիւնը գեղարուեստական գրականութիւն չէ): Անշուշտ կան բացակայ անուններ, այլապէս երկու հատորի պիտի վերածուէր մեր համեստ գործը» (էջ 11): Նշենք, որ մինչ Յովսեփ Նալպանտեանի այս նախաձեռնությունը, հայ կին գրողների երկերի անթոլոգիա չի կազմվել, այսինքն, այն իր տեսակի մեջ առաջինն է, իսկ ներկայացված այս ժողովածուն պարունակում է կանացիության մի ամբողջ պատկերասրահ։ Ժողովածուում ընդգրկված բոլոր հեղինակների ձայները կարծես միաձուլվում են կանանց մասին մեկ ընդհանուր երկխոսության մեջ՝ համահունչ առոգանություններով, արտահայտությունների շրջադարձերով և առանձնահատուկ կերպավորումներով: Ժողովածուն ունի երեք բաժիններ՝ արձակ (պատմուածք, ակնարկ, յուշագրութիւն), բանաստեղծութիւն եւ հրապարակագրութին՝ արևմտահայ և սփյուռքահայ կին գրողների հիմնական կազմով: Ուշագրավ է, որ այդ բաժինները ունեն նաև իրենց ներքին համակարգումները՝
ա. Արևմտահայ կին գրողներ – Արձակ (պատմուածք, յուշագրութիւն և այլն) – Սրբուհի Տյուսաբ, Զապէլ Ասատուր, Արշակուհի Թէօդիկ, Զապէլ Եսայեան, Մառի Պէյլէրեան, և այլք:
բ. Սփյուռքահայ կին գրողներ – Արձակ (պատմուածք, յուշագրութիւն և այլն) - Անայիս, Զարուհի Գալէմքեարեան, Հայկանուշ Մառք, Մաննիկ Պէրպէրեան, Սիրան Սեզա, Լաս (Լուիզա Ասլանեան), և այլք:
գ. Արևմտահայ կին գրողներ – Բանաստեղծութիւն – Զապել Ասատուր (Սիպիլ):
դ. Սփյուռքահայ կին գրողներ – Բանաստեղծութիւն – Էլեն Բիւզանդ, Արշի (Արշալոյս Բաբայեան), Պարգեւուհի Օրֆա Պետրոսեան, Արմենուհի Թէրզեան, Մառի Աթմաճեան, Ալիսիա Կիրակոսեան, և այլք:
ե. Սփյուռքահայ կին գրողներ – Հրապարակագրութիւն – Հիլտա Գալֆայեան-Փանոսեան, Նուարդ Մատոյեան-Տարագճյան, Անահիտ Բոստանջեան, Սալբի Գասպարեան, և այլք:
Այսօրինակ համակարգման միջոցով Յովսեփ Նալպանտեանը ձգտել է բացահայտել նաև կնոջական գրականության հայեցակարգային բովանդակությունը, որն առնչվում է պոետիկայի հարցերին: Այս հանգամանքը օգնում է երևույթը դիտարկել նաև տիպաբանական տեսանկյունից։ Կնոջական գրականության մեջ ամենաուշագրավը կնոջ կերպարը, կանացի սկիզբը տեսելու, արժևորելու և վերստեղծելու կարողությունն է, որ կարող է իրացնել միմիայն ինքը՝ կինը: Կնոջական գրականության զարգացման տրամաբանությունը բացահայտելու համար շատ կարևոր է հասկանալ մշակույթը որպես համակարգ, քանի որ այդ գաղափարները կարևոր են արդի գիտական և գրական-մշակութային ոլորտներում: Այդպես հնարավոր է դառնում ոչ միայն կնոջական գրականությունը իր ժանրային և ոճային առանձնահատկություններով տղամարդկանցգրականությունից չտարանջատելու, այլև այդ գրողների հետ նույն շարքում դասելու խնդիրների լուծումը:
Գրականության պատմաբանները, ընդունելով այս երևույթի գոյությունը, ամենից հաճախ կնոջական գրականությունը դնում են նոր ռեալիստական ավանդույթից դուրս՝ ինչ-որ մի տեղ նատուրալիզմի և սենտիմենտալիզմի հատման կետում, ինչը անընդունելի է: Որոշ գրականագետներ էլ կանանց գրականությունը ներկայացնում են ընդհանրական անորոշ գծերով՝ հարցի լրջությունը թողնելով անշոշափելի: Որոշներն էլ ընդհանրապես անտեսում են հարցը և հայ գրականության պատմության գիտական հրատարակություններ պատրաստում են՝ նրանցում չընդգրկելով կին հեղինակներին: Ժողովածուի 12-14-րդ էջերում տպագրված «Արեւմտահայ եւ սփիւռքահայ կին գրողները՝ Յովսէփ Նալպանտեանի տեսողությամբ» նախաբանում գրականագետ Սուրեն Դանիելյանը գրում է՝ «Մեր տպաւորութեամբ, այն բովանդակային երկու աշխարհներ է ընդգրկում, որոնցից մէկը նպատակ է հետապնդում հարուստ նիւթը պարզել ափի մէջ, ուղղակի երեւան բերել համակողմանի ճանաչումով, ցոյց տալ հարցի պատմութեան լոյսն ու ստուերը, նախկին զարգացումները, մի խօսքով կատարածը, այս կամ այն մտաւորականի թողած յետագիծը, յատկանշական գծերը, աւելի լայն առումով, ընտրուած անհատի՝ հնարաւորինս ամբողջական դիմագիծը: Երկրորդը քո անվրէպ աշխարհատեսութիւնն է, քո մէջ ճաշակի բարձր նշաձողը, որը հաշտ պետք է լինի խղճմտանքիդ հետ: Արուած ընտրութիւնների կարգը ցոյց է տալիս, որ այստեղ ընթերցողը կարող է հանգիստ լինել՝ խմբագրի պատասխանատու սուր աչքը տեսել է ուժը, ներուժը, անհատականութիւնը, դերն ու տեղը, եթէ հարկ է՝ նշտրակի տեղին միջամտութիւնը, ընդհանուրի միջց տաղանդի ծիլի անմիջական պաշտպանութիւնը»:
Գրականության պատմաբանները կնոջական ստեղծումը կապում են 19-րդ դարավերջի և 20-րդ դարասկզբի զարգացումների հետ, որոնք իրենց բնույթով ձգտում են լեգիտիմացնել այլ դիսկուրսներ ևս, որոնք տարբերվում են ա-սիստեմիկությունից և խորհրդային առասպելի ապակառուցողականությունից։ Գրող և գրաքննադատ Նաիրա Համբարձումյանը կարծում է, որ ցանկացած գրականություն, որը այս կամ այն տղամարդկանց գրականության վերաբերյալ ստեղծված գերիշխող հարացույցը, կարող է սահմանվել որպես կանացի, նույնիսկ եթե այն ստեղծվել է տղամարդ հեղինակների կողմից։ Հենց այդ սահմանում է տեղի ունենում Շողարձակումը, որի շնորհիվ երկու սեռերի գրականությունն էլ հնարավոր է դիտարկել և քննել մեկ ընդհանուր առասպելի ծիրում:
Ընթերցողների լայն շրջանակի համար հանրագիտարանային այս աշխատությունը կարող է օգտակար լինել բուհերի բանասիրական ֆակուլտետների դասախոսների, հանրակրթական ուսումնական հաստատությունների ուսուցիչների և աշակերտների, մանկապատանեկան դպրոցների, լրագրողների համար: Այն կարող է նաև կարևոր նշանակություն ունենալ գիտնականների համար՝ խթանելու կանանց հիմնախնդիրների հետազոտությունները։
