Արեւմտահայ կին գրողները եւ ժամանակը: ՍԻՊԻԼ

 

ՍԻՊԻԼ
Զապել Հովհաննեսի Խանճյան
1863-1934

Գրող, մանկավարժ, հրապարակախոս և հասարակական գործիչ Զապել Խանջյան-Ասատուրը(1) (գրական կեղծանունը՝ Սիպիլ(2), այն սակավաթիվ կանանցից է, որ իր կենդանության օրոք գնահատվեց ըստ արժանվույն: Նա ծնվել է 1863 թվականի հուլիսի 23-ին՝ Սկյուտարում՝ Խանջյանների բարեկեցիկ ընտանիքում: Զապել Ասատուրը իր ուրույն տեղն ունի 19-րդ դարավերջի և 20-րդ դարասկզբի կրթության և կանանց հասարակական գործունեության մեջ։

Նախնական կրթությունը Զապելը ստացել է տանը՝ մասնավոր ուսուցիչների խնամքի ներքո։ Հայերենից բացի, տիրապետել է նաև ֆրանսերենին։ Հաճախել է Սուրբ Խաչ վարժարանը, ապա՝ Սկյուտարի Ճեմարանը, որտեղ նրա ուսուցիչներն էին Խաչատուր Միսաքյանը և Սիմոն Ֆելէկյանը, որոնց շնորհիվ նա սովորել է հայոց լեզուն, ուսումնասիրել է հայ գրականությունն ու մշակույթը: 1879 թվականին Զապելը ավարտում է Կ. Պոլսի Սկյուտարի ճեմարանը, որից հետո որոշում է մեկնել Փարիզ՝ բարձրագույն կրթություն ստանալու:

Սակայն այդ ժամանակահատվածում կողմնակի մի գործոն ազդում է նրա կայացրած որոշումների վրա և մեծ դերակատարություն է ունենում Զապելի կյանքում:

Նրանց տան նախկին ծառան՝ Հակոբ աղբարը, մեկնում է իր ծննդավայր՝ Քղի և որոշ ժամանակ անց, վերադառնում է անճանաչելիորեն փոխված ու ցնցոտիների մեջ: Նա Զապելին է պատմում իր համագյուղացիների ծայրահեղ չքավորության, տգիտության ու անօգնականության մասին՝ «…Աչքիս առաջեն չի հեռանար թափորը թշվառ տղոց՝ բոկոտն, անլվա, գիսախռիվ, գունատ, հիվանդ, անխնամ,- գրում է Զապելը իր նամակներից մեկում այդ պատմության տպավորության տակ: – Քանի-քանի անգամներ երգած եմ իմ հոգիիս բոլոր թափովը Եփրատի ծաղկավետ ափերը, Շավարշանի բուրումնագեղ շուշանները իմ սկսնակի ձախավեր տաղերուս մեջ, և սակայն երբեք չեմ խորհած հոն ապրող տարաբախտ ժողովուրդին վրա: Մեզի սովորեցուցած են շատ մը քաջերու անունները, անոնց պատկերները եթերաճեմ ճաճանչի մը մեջ ամպածրար՝ հայրենիքի սուրբ իդեալն է մեզի համար անմատույց, պաշտելի…: Իսկ Հակոբ աղբարնե՞րը, որոնք հողին վրա կապրին և ոտանավոր ուղերձներե ավելի լուրջ և հիմնավոր դաստիարակության մը պետք ունին իբրև մարդ ապրելու համար: Մենք ոչինչ գիտենք անոնց մասին»(3): Այս դեպքից հետո Զապել Խանջյանը հրավիրում է իր դասընկերուհիներին և նրանց հայտնում է «Ազգանվեր հայուհյաց ընկերություն» ստեղծելու իր մտադրության մասին: Ընկերության նպատակը Օսմանյան կայսրության հայաշատ նահանգներում օրիորդաց դպրոցներ բացելն էր։ Ստեղծումից հետո մոտ քսան տարի այդ ընկերութունը բարձունքի վրա մնաց՝ հոգալով հայ չքավոր ընտանիքների աղջիկների բարձրագույն ուսումնառության կրթաթոշակը։

«…Աշխատիմք, որպեսզի պարտավոր չմնամք ազգին և մարդկության, աշխատիմք, որպեսզի մեր գավառացի քույրերը լույս առնուն, աշխատիմք, որպեսզի իգական սեռը մարդկության մեջ տեղ մի բռնե…Շատեր կըսեն և պիտի ըսեն, թե չեք կրնար հաջողիլ, սակայն ո՞ր մեծ գործ առաջին փորձով հաջողած է. եթե մեք չհաջողիմք, գեթ հիմը դրած կըլլամք և ուրիշ մը կկատարելագործե զայն…»(4),- ասել է 16-ամյա Զապել Խանջյանը «Ազգանվեր հայուհյաց ընկերության» երկրորդ նիստում:

Հայոց ցեղասպանությունից հետո «Ազգանվեր հայուհյաց ընկերությունը» ծնողազուրկ որբերի համար կատարել է բարեխնամ առաքելություն։

Առաջին ամուսնությունը: 1881 թվականին, 19 տարեկանում, Սիպիլը ամուսնանում է փաստաբան Կարապետ Տոնելյանի հետ և միասին մեկնում են կայսրության հայկական գավառները՝ տեղում ծանոթանալու աղջկանց վարժարանների ստեղծման, ինչպես նաև ընդունակ հայ օրիորդներին կրթաթոշակով ապահովելու աշխատանքներին։

 Զապելը նաև ժամանակի ակտիվ հասարակական գործիչներից էր: Նա պայքարում էր կանանց իրավունքների, ազգապահպանության, սոցիալական հավասարության համար:

Սիպիլը մանկավարժական գործունեություն է ծավալել, հայոց լեզու, հայոց պատմություն ու մշակույթ է դասավանդել (երբեմն՝ թաքուն) Կ.Պոլսի և Օսմանյան կայսրության հեռավոր հայաբնակ գավառների դպրոցներում ու վարժարաններում(5):

Այս ամենին զուգընթաց զբաղվել է գրականությամբ: Ապրելով թուրքական միջավայրում և պարբերական կոտորածների ականատեսը դառնալով՝ նա շատ լավ հասկանում էր, որ հայը իրեն պահպանել կարող է միայն իր արմատներին կառչելով: Նրա գրական ժառանգությունն ամբողջությամբ հայերեն է: Նշենք, որ Սիպիլը գրել է բացառապես հայերեն:

Պոլսում նա հայոց լեզու և գրականություն է դասավանդում և նրա սաների թվում են ճանաչված գիտնական Սիրարփի Տեր-Ներսիսյանը, «Ծաղիկ» և «Հայ կին» հանդեսների խմբագիր, հրապարակախոս Հայկանուշ Մառքը, դաշնակահարուհի Աղավնի Մեսրոպյանը, դերասաններ Արուս Ոսկանյանը, Վահրամ Փափազյանը, թարգմանչուհի Սիրվարդ Կլուլպենկյանը, մանկագիր Ադրինե Տատրյանը և այլք: «Պոլսո մեջ ոչ մեկ ուսուցիչ կրնա պարծենալ, որ իր անձին ու գործին օրինակով կաղապարած է սերունդ մը կամ դարձած է տեսակ մը իդեալ»:

 «Սիպիլի մեջ մանկավարժն ու տեսաբանը, հոգեբանն ու մեթոդիստը միահյուսված էին: Նա շարքային դասուսույց չէր… Նա անընդհատ որոնում էր նորը, թարմն ու օգտակարը և դրանով էլ տարբերվում էր նախորդ և ժամանակակից շատ մանկավարժներից»:

Ակնարկելով Սիպիլի դերակատարությունը հասարակական և գրական կյանքում հայտնի դերասան Վահրամ Փափազյանը գրում է՝ «…Այնքան ձգողական մի զորություն ուներ նա, որպես կին և բանաստեղծուհի, այնքան կանացի հրապույրներով էր պարուրված նրա թեև կարճ, բայց փարթամ անձը, նրա թեև անբարբառ, սակայն ամեն ինչ խոսող աչքերը այնքան լեզվանի էին և գաղտնախորհուրդ կանացիությամբ լի, որին ինչպես բարձրագույն իմացականության մի կծիկի, քանդել փորձողն անմիջապես կխճճվեր այդ կապանքների մեջ` առաջին իսկ փորձից…Այնքան ժամանակ, որ ճանաչել եմ նրան, նրա պատկերը միշտ անփոփոխ է մնացել իմ հիշողության մեջ: Տարիները կարծես թավալվում էին նրա վրայով, ձմեռ չունեին, և անվերջանալի արևոտ ամառների երկար մի շարան եղավ բանաստեղծուհու կյանքը»(6): Գրական-հասարակական գործունեությունը շարունակել է նաև համիդյան բռնապետության տարիներին(7):

Զապելը միաժամանակ օգնում էր հայ որբերին և կարիքավորներին՝ կրթության և դաստիարակության, նաև՝ կանանց սոցիալ-հասարակական դերակատարության աշխուժացման ու զարգացման գործում։

Երկրորդ ամուսնությունը: 1900 թվականին Զապելը կորցնում է իր առաջին ամուսնուն, սակայն 1901 թվականին ամուսնանում է երկրորդ անգամ՝ գրող, բանասեր և լրագրող Հրանտ Ասատուրի հետ, որին, բացի ամուսնական կապերը, միավորում էր նաև գրական ու ազգային-հասարակական երկարամյա գործունեությունը։

Հրանտ Ասատուրը բարոյական մեծ օգնություն է ցույց տալիս կնոջը հասարակական,գրական-ստեղծագործական ու մանկավարժական բոլոր գործերում:

Ասատուր ամուսինների միացյալ աշխատանքի արդյունքներից էին հայերեն լեզվի, քերականության գրքերը, գրական ընթերցանության «Թանգարան»(8) խորագրով դասագրքերի շարքը, որոնք քառորդ դար ծառայեցին երիտասարդ սերնդի հայեցի դաստիարակությանը։

Զապել և Հրանտ Ասատուրները գործակցեցին նաև Գրիգոր Զոհրապի հետ՝ իրականություն դարձնելով «Մասիս» թերթի հրատարակության երկրորդ շրջանը: «Կինը, որ Սիպիլ կստորագրե, պարծանքն է իր սեռին»(9),- գրում է Գրիգոր Զոհրապը, ով հայտնի էր որպես կնոջ և տղամարդու հավասարության ու կանանց կրթության հակառակորդ:

Սիպիլի հրապարակախոսության առանցքը ազգապահպանությունն է, երիտասարդ սերնդի, հատկապես աղջիկների կրթությունն ու դաստիարակությունը և կանանց հարցերը` սկսած խոհանոցից ու նորաձևությունից մինչև քաղաքական իրավունքները: «Մեր երեքեն կազմված խմբագրական մարմնին մեջ մեծ ուժ մըն էր Սիպիլ, որ իր տաղանդին ամենեն առույգ ու կորովի շրջանին հասած էր այն ատեն: Միշտ պատրաստ էր հոդված մը, քերթված մը, նորավեպ մը գրելու: Դասերը, դասագիրքերու պատրաստությունը մեկ կողմեն, գրականությունը մյուս կողմեն, տան հոգերն ալ ասոնց ամենուն վրա:

Բայց հոգնիլ չէր գիտեր, միշտ ժպիտ մը ուներ դեմքին վրա, միշտ զվարթ էր, միշտ անձնվեր, միշտ բարյացակամ ամենուն հանդեպ: …Օրվան կինն էր Սիպիլ գրականության մեջ, ու բանաստեղծ կնոջ քով հրապարակագիր կինը ի հայտ կու գար»,- հիշում է Հ. Ասատուրը:1898 թվականին «Մասիս» պարբերականի էջերում տպագրվում է «Կիսադեմեր քողին ետևեն» դիմանկարների շարքը` նվիրված արևմտահայ նշանավոր գործիչներ Սրբուհի Տյուսաբին, Արշակուհի Թեոդիկին, Գայանե Հովհաննիսյան-Մատակյանին, Հայկանուշ Մառքին, Եղիա Տեմիրճիպաշյանին, Գրիգոր Չիլինկիրյանին, Ռեթեոս Պերպերյանին և այլոց։ Այդ շարքը հետագայում զետեղվել է 1921 թվականին Հրանտ և Զապել Ասատուր ամուսինների կազմած «Դիմաստվերներ»(10) գրքում։ Գրական շրջանակներին Զապել Ասատուրը հայտնի է դարձել 1880-ական թվականների վերջերին՝ «Մասիս» և «Հայրենիք» պարբերականներում հրապարակած չափածո և արձակ գործերով։

«Աղջկան մը սիրտը» վեպը և բանաստեղծական ժողովածուները

1891 թվականին Զապել Ասատուրը առավել մեծ ճանաչում է ձեռք բերում, երբ հրատարակվում նրա «Աղջկան մը սիրտը» վեպը՝ օրիորդ Ալիս հեղինակային կեղծանունով: Այն թեև վիպագրական արվեստի դիտանկյունից մեծ արժեք չի ներկայացնում, սակայն իր շոշափած սոցիալ-հասարակական, և հատկապես, հայ կնոջ ազատագրությանը առնչվող հարցերով նորույթ էր պոլսահայ գրականության մեջ։ Վեպը, ինչպես նաև Սիպիլի մյուս գրական երկերը հասարակական լայն արձագանք են գտնում:

Նշենք, որ Սիպիլից առաջ Սրբուհի Տյուսաբը արդեն բացել էր վիպագրության ուղին հայ գրականության մեջ։ Թե՛ Տյուսաբը, թե՛ Սիպիլը գեղարվեստականացրեցին հայ կնոջ իրավունքները և սկզբնավորեցին ազատագրության պաշտպանության շարժումը՝ հիմնադրելով գրական դպրոց։ Նրանք պայքարում էին կանանց իրավունքների, ազգապահպանության, սոցիալական հավասարության համար: Հարկ է նշել, որ Սիպիլը դարձավ նաև արևմտահայ գրականության մեջ վիպապաշտ (ռոմանտիկ), իրապաշտ և գեղապաշտ երեք սերունդները մավորող կամուրջը։

Նույնքան թարմաշունչ էր Սիպիլի մուտքը հայ բանաստեղծության տիրույթ: 1902 թվականին նա տպագրեց բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն՝ «Ցոլքեր»11-ը արդեն Սիպիլ կեղծանունով։ Այնուհետև, ամբողջ երեսուն տարի, Սիպիլը շարունակեց մամուլում տպագրել իր բանաստեղծությունները, որոնք հետմահու ամփոփվեցին 1940 թվականին տպագրված «Քերթուածներ»12 ժողովածուի մեջ։

Նրա բանաստեղծությունների մշակվածությունը և ոճը դիպուկ է բնութագրել գրող Հակոբ Օշականը՝ «Սիպիլի բանաստեղծութիւնը անթերի ձեւերու, մետաքսէ ոլորներու, ծիրանի ու փրփրուտ ժանեակներու, ոսկի դանակներու, թռչող բայրերու եւ աչք առնող գոյներու զարմանալի խառնուրդ մըն է. մեր զգայարանքներուն վրայ հմայք կը լեցնեն, բայց երեւոյթի մը պէս կը թռին անոնք ու մենք մեր աչքերուն վայրկեանի թովչանքէն ազատելէն վերջ կը մոռնանք զանոնք»(13):

 Սիպիլը գրել է սիրո, հայրենիքի, մարդկային նուրբ զգացմունքների մասին։

Նա շարունակել է արևմտահայ ռոմանտիկ գրականության ավանդույթները, որոնք ներհյուսվել են նոր ժամանակների իրապաշտական մտածողության հետ։ Այս հիմքով էլ նրա ստեղծագործությունը հայ գրականության պատմության մեջ բնութագրվել է որպես անցման շրջանի երևույթ(14):Նա շարունակել է արևմտահայ կին հեղինակների ռոմանտիկ ավանդույթները։ Սիպիլի երկերի համար հատկանշական են քնարական ու էպիկական տարրերի ներդաշնակ զուգադրությունները, կնոջական քնքշությունն ու նրբությունը, մշակված լեզուն։ Սիպիլը գրել է նաև մանկական բանաստեղծություններ, մանկավարժական, կրթական-մեթոդական հոդվածներ:

1879 թվականին կազմել է «Գործնական քերականություն արդի աշխարհաբարի»(15) դասագիրքը, որը որպես ձեռնարկ օգտագործվել է դասավանդման նպատակով: Այն հետագայում բարեփոխվել է Հրանտ Ասատուրի աշխատակցությամբ և բազմիցս վերահրատարակվել է «Թանգարան հատընտիր հատվածներու» (16) ընթերցարանների հետ(17):

Սիպիլը կարևոր նշանակություն էր տալիս նաև օտարալեզու գրականության թարգմանությանը` հատկապես ֆրանսիական պոեզիա և պոետներ՝ Պոլ Վեռլեն, Լըկոնտ դը Լիլ, Լամարթին, Անատոլ Ֆրանս և այլքն(18): Նա հատուկ աշխատանք է տարել իր աշակերտների շրջանում՝ թարգմանիչների նոր սերունդ պատրաստելու ուղղությամբ:

Սիպիլը նաև նկարում էր: Նա պատկերել է բազմաթիվ հայ նշանավոր գրական գործիչների դիմանկարներ: Նշենք, որ Զապել և Հրանտ Ասատուրների միացյալ աշխատանքի արգասիքը եղավ հայերեն լեզվի, քերականության և գրական ընթերցումների «Թանգարան» անունով դասագրքերի շարքը, որը ամբողջ քառորդ դար նպաստեց նորահաս սերնդի հայեցի դաստիարակությանը։ Սիպիլը հեղինակ է նաև «Կնոջ հոգիներ»19, «Կորտոն հրամանատարը»(20) և այլ երկերի: Հայոց ցեղասպանությունից 1915 հետո նույնպես հեղինակը չի կտրվել հասարակական կյանքից։ Ուշադրությամբ հետևել և արձագանքել է Խորհրդային Հայաստանում գրական-մշակութային կյանքին(21):

Սիպիլը մինչև մահ, մինչև 1934 թվականի հունիսի 19-ը, մնաց Կ. Պոլսում՝ ստեղծագործելով և կրթության մշակի իր առաքելությունը շարունակելով։ Սակայն վերջին տարիներին կաթվածը գամեց նրան անկողնուն, և նա իր մահկանացուն կնքեց 1934 թվականին՝ Կոստանդնուպոլսում:

----------

Ծանոթագրություններ, աղբյուրներ:
1 Նաև՝ Տոնելեան, առաջին ամուսնու ազգանունով:
2 Հետազոտությունը իրականացվել է ՀՀ Գիտության կոմիտեի կողմից ֆինանսավորվող գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության պայմանագրային «Կանանց հիմնախնդիրները 19-րդ դարի երկրորդ կեսի արևմտահայ կին հեղինակների գրականության մեջ» թեմատիկ ծրագրի շրջանակներում: Ծածկագիր՝ 2IT-6B118:
3 Հարությունյան Ա., Երևելի տիկնանց դարը, Ե., 2005, 160 էջ:
4 Պողոսեան Եփրեմ վարդապետ, Պատմութիւն հայ մշակութային ընկերութիւններու, Վիեննա, 1957, Մխիթարեան տպ., 802 էջ:
5 Սիպիլը բարեկեցիկ ընտանիքի աղջիկ էր, պետք է ուսումը շարունակեր Փարիզում, բայց արձակուրդից վերադարձած իրենց աղախնից իմանում է, թե որքան վատ են ապրում մարդիկ գավառներում, ինչ խեղճ ու անկիրթ են: Այդ դիպվածով էլ սկսվում է նրա հասարակական գործունեությունը, որի հիմքում կրթությունն էր: Սիպիլի գործունեությունը կարելի է առավել քան հաջողված համարել, որովհետև նրա աշակերտներից, հասարակական գործընկերներից շատերը ապագայում ազդեցիկ մարդիկ դարձան տարբեր ոլորտներում: Այդպիսին են Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանը, որը նշանավոր բյուզանդագետ, միջնադարագետ, արվեստաբան և հայագետ էր աշխարհի մասշտաբով, ինչպես նաև՝ Վահրամ Փափազյանը, որը հռչակավոր դերասան էր ու նրա տաղանդով հիանում էին բոլորը:
6 Երկերի ժողովածու: Հետադարձ հայացք, հ. 1 գիրք 1, Ե., 1979, 460 էջ։
7 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Ե., 1982, Հանրագիտ. հրատ., 720 էջ:
8Ասատուր Հրանտ, Ասատուր Զապել, Թանգարան հատընտիր հատվածներու, Թանգարան հատընտիր հատվածներու, Կ․ Պոլիս։ տպ․ Կիւթէմպէրկ Կ․Ն․ Մագասճեան, Տարի Գ․ Միջին դասընթացք, 1933, Զ+247 էջ:
9 «Կինը, որ Սիպիլ կստորագրե, պարծանքն է իր սեռին»: Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ. մարտի 3-ին. Վերցված է 2015 թ. հոկտեմբերի 21-ին:
10 Ասատուր Հրանտ, Ասատուր Զապել, Դիմաստվերներ, Կ. Պոլիս, 1921, 280 էջ:
11 Սիպիլ, Ցոլքեր, Կ. Պոլիս, 1902, 94 էջ։
12 Սիպիլ, Քերթուածներ, Ե., 1935, 132 էջ։
13 Օշական Հ., Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հ. 1, Երուսաղեմ, 1945, 368 էջ։
14 Մինասյան Ա.Մ., Սիպիլ։ Զապել Ասատուր (կյանքը և գրական գործունեությունը), Ե., 1980:
15 Ասատուր Զապել, Գործնական քերականություն արդի աշխարհաբարի, Գիրք Գ, Մաս Ա, Կ. Պոլիս, Տպ. Յ. Մատթէոսեան, 1911, 210 էջ:
16 Ասատուր Հրանտ, Ասատուր Զապել, Թանգարան հատընտիր հատվածներու, Կ․ Պոլիս տպ․ Կիւթէմպէրկ Կ․ Ն․ Մագասճեան, Տարի Գ․ Միջին դասընթացք, 1933, Զ+247 էջ:
17 Երկեր. Քերթվածներ, Ե., 1935։ Երկեր, Ե., 1965։
18 Տե՛ս Ֆրանսիական պոեզիա, թարգմ. Զապել Ասատուրի, Ե., ԵՊՀ հրատ., 1984, 480 էջ:
19 Սիպիլ, Կնոջ հոգիներ: Պատմուածքներ, Կ. Պոլիս, 1925, 194 էջ։
20 Սիպիլ, Կորտօն հրամանատարը, Կ. Պոլիս, 1890։
21 Ազատեան Թորոս, Ժամանակակից դէմքեր: Ա, Զապէլ եւ Հրանտ Ասատուր, «Մշակոյթ»
Գրատուն, 1937, 75 էջ:

Նաիրա ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ
բ.գ.թ, դոցենտ
ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվ. գրակ. ինստիտուտ

* «Նիդերլանդական օրագրի» և «Օրեր» Եվրոպական ամսագիրը համատեղ  գրական նոր նախագիծը՝ նվիրված 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ապրած և ստեղծագործած արևմտահայ կին գրողներին՝ Էլպիս Կեսարացյան, Սրբուհի Տյուսաբ, Սիպիլ (Զապել Խանջյան), Հայկանուշ Մառք (Թոփուզյան), Զապել Եսայան, Մառի Պեյլերյան, Զարուհի Գալեմքյարյան, Արշակուհի Թէոդիկ (Ճէզվէճյան) և այլք: Նախագծի խորագիրն է՝  «Արեւմտահայ կին գրողները եւ ժամանակը»: 

Սույն նախագծի նպատակը 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ապրած և ստեղծագործած հայ մտավորական կանանց՝ գրող-հրապարակախոսներին, խմբագիր-հրատարակիչներին, բանաստեղծուհիներին, արձակագիրներին, նրանց ամփոփ կենսագրություններն ու գործունեությունները, ընթերցողին հասանելի դարձնելն է, ինչը կարևոր է հայ գրականության պատմության ընթացականության և զարգացման տեսանկյուններից: Այն կարևոր է նաև համացանցի, սոցիալական ցանցերի և մեդիայի միջոցով տարբեր տարիքի ընթերցողներին գիտելիքների և արժեքավոր նյութերի փոխանցման տեսանկյունից: Նախագծի խնդիրը փաստական և վավերագրական նյութերի հիման վրա արևմտահայ կին հեղինակների բարեգործական, հովանավորչական, կրթական և գրական-մշակութային գործունեության վրա լույս սփռելն է: Նախագծի շրջանակներում կընդգրկվեն նաև հետաքրքիր դեպքեր կանանց կյանքից: Պատմության համատեքստը նկատի առնելով՝ կտրվեն նաև նրանց գործունեությանը բնորոշ ուշագրավ առանձնահատկություններ, մամուլում դեռևս չտպագրված այլ արժեքավոր տեղեկություններ: Նախագիծը վարում է ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Նաիրա Համբարձումյանը: 

Սույն հոդվածը նվիրված է Սիպիլին (Զապել Հովհաննեսի Խանճյան`1863-1934):

-----------------

* Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ Գիտության կոմիտեի ֆինանսական

աջակցությամբ 2IT-6B118 ծածկագրով գիտական թեմայի շրջանակներում։

----------------

© Արտատպության դեպքում, հղումը «Նիդերլանդական օրագիր» և  «Օրեր»

պարբերականների կայքերին պարտադիր է:

----------------

Նախագծի այլ հոդվածներ.

Արեւմտահայ կին գրողները եւ ժամանակը: ՍԻՊԻԼ

Արեւմտահայ կին գրողները եւ ժամանակը: Հայկանուշ Մառք

Արեւմտահայ կին գրողները եւ ժամանակը: ԶԱՊԵԼ ԵՍԱՅԱՆ

ՍՐԲՈՒՀԻ ՏՅՈՒՍԱԲ.ՀԱՅ ԱՌԱՋԻՆ ՎԻՊԱՍԱՆՈՒՀԻՆ

Զապէլ Հ. Ասատուր (Սիպիլ)
Բանաստեղծություններ «Ցոլքեր» ժողովածուից

Կապույտ աղջիկը

Նոր յելած էր սուգեն, կապույտ կը հագներ.
Գըլուխն ուներ ծավի բեհեզ մը սիրուն,
Վորուն վետ վետ ծալքերուն նուրբ ծըփանքներ
Կ'ոլորվեյին շուրջն իր վոսկի մազերուն:

Միշտ լուսեղեն ծիծաղ մ'ուներ իր բերան,
Հընչուն, անույշ, յերգի մը պես սիրարծարծ,
Յեվ խըռովիչ նայվածքին մեջ անոր լայն
Ծովն իրեն գույն, յերկինք իր շողն եր դըրած:

Սիրած չեր դեռ, վո՛հ, զայն կ’ըսեր իր ճակատ.
Չըքնաղ յերազ մ'եր լոկ իր կյանքն ըսպիտակ,
Անուրջ մ’անծիր, ուր կույս հոգին խանդակաթ
Կը ծածաներ ջերմ իղձերու բոցին տակ:

Բընության մեջ ծովն եր իր տենչն առանձին.
Ծաղիկներուն, դաշտին համար սեր չուներ.
Ամեն առտու կարմիր արևն այգածին՝
Իր մակույկով ծովուն մեջ զայն կ'ողջուներ:

Չեյինք գիտեր, պըչրա՞նք եր թե պարզ ճաշակ
Այդ մակույկն ալ կահված գույնով միշտ ծովուն,
«Կապույտ աղջիկ», կ'անվանեյինք կամ «խաժակ»,
Յերբ կը նավեր փոթորկին դեմ և հովուն:

Չեր վորսար ան, և վոչ ալ գիրք կը կարդար,
Անհունին մեջ մըխըրճելով իր հոգին՝
Կ’ուզեր բաժնել շողերուն հետ անդադար
Գաղտնիքները, զոր կուտա ծովն յերկինքին:

Հովին, վիհին, ալիքներուն բարեկամ,
Հորձանքներեն, ամպեն, շանթեն չուներ վախ,
Այդ անկայուն տարրերուն մեջ շատ անգամ
Կըռված, հաղթած եր ամպրոպին ալեբախ:

Բայց գիշեր մը մոտեցավ կուր մը փութով
Սուր ճեղքելով ծալ ծալ ծըփանքն ընդարձակ.
Իր առջևեն տեսիլքի պես հոգեթով
Լույս ճակատ մը անցավ գեղով համարձակ:

Լուսնին տարտամ նըշույլներուն ներքև ձյուն
Սև ու ծավի աչքեր զիրար հասկըցան,
Յեվ սյուգն աշխույժ անոնց շունչին մեղմ հըծծյունն
Արձագանքեց սիրո բառով մ'աղվաձայն:

Խոժոռեցավ իսկույն ծովուն ջինջ յերես,
Մըրրիկ մ’ելավ, մարեց լույսեր, կայծ ու բոց,
Լեռներու պես վեր բարձրացան փըրփրադեզ
Կոհակներու անսանձ ամպերն հողմակոծ:

Ա՛լ հորիզոն չկար, քաոս մ'եր յեթեր՝
Ճիվաղներու հանդես մը սև ու մըռայլ,
Յերկինք անդուլ սուր փայլակներ կը նետեր,
Շանթ կը տեղար հընոցներեն իր շըռայլ:

Նախանձոտ ծովն հանկարծ թոթվեց իր ուսեր,
Բացավ թևերն առավ աղջիկն հեշտագին,
Անոր կյանքին հետ հրապույրներն ալ ու սեր
Չուզեց թողուլ կիրքերու մեծ վըտանգին:

Ամպը

Ամպ լուսեղեն, ուր յերազներս ապրեցան,
-Յերկինքին մեջ, լուսնին աշխարհն արծաթի,-
Ու քեզի հետ փըշրած կ’իյնան ցիր ու ցան.
Այդ փըշրանքեն տաք տաք արցունք կը կաթի:

Բաժնըվելով քու շողերեդ մըտերիմ,
Հովերու բիրտ հարվածին տակ կը փըրթիս.
Կյանք յերկինքն եր. հողը կըլլա քեզ շիրիմ,
Ուր թաղվեցան հուր տենչանքներն իմ սըրտիս:

Յեվ կը ժպտին վերեն արևն ու յեթեր
Մեր վիշտերուն անկարեկիր ու անփույթ,
Փայփայելով թևերնուն մեջ նոր ամպեր,
Նոր սարսուռներ ու յերազներ ջինջ կապույտ.

Մինչ մենք զոհեր սիրո անհուն պապակին՝
Անձրև կուլաս դուն, յես՝ արցունք ցավագին:

Լուսին

Վողջույն կուտամ անհուն սիրով քեզի, լուսնա՛կ,
Ո՛վ մըտերիմ տըխուր հոգվույս իմ միայնակ,
Թե չըլլայիր դուն, և շողերդ այդ փայփայուն
Չըշոեյին սըլացքն հոգվույս յերազներուն,
Փոս մը կ'ըլլար կյանքս, թափուր և ամայի
Փոս մ'որ մըռայլ դամբաններու լոկ կը նայի,
Վորուն յեզերքն ա՛լ չի փըթթեր ծաղիկ և բույս,
Ուր կը մոռնա ցողալ արևն իր արշալույս:
Ու կ’անցնեյի ըստվերի պես կյանքին մեջեն
Քըշվելով հոն ուր կը հեծեն, կը հառաչեն,
Կամ նըվաղած կանթեղի պես շիջելափառ
Կը կըքեյի ամեն հովի յես անբարբառ:
Բայց դուն, լուսնա՛կ, քանի վերեն ինծի ժըպտիս
Մըտքիս թըռիչք, ավյուն և հուրք կուտաս սըրտիս.
Քանի թողած շողերու հույլն եթերաճեմ
Պատուհանիս առջին կուգաս յերբ կ'աղաչեմ,
Քու ըզգայուն, սիրող անուշ սըրտիդ վըրա
Տաք արցունքով լեցված՝ հոգիս կը գուրգուրա:
Վո՛հ, վո՛րքան բարձր ես, վորքա՜ն սուրբ և ի՛նչ վըսեմ,
Նըշույլներուդ ներքև Աստվածն յես կ'երազեմ:
Տիեզերգի վոգի՛ն ես դուն, թե վոչ հայլին:
Վորուն մեջեն սըրբություններ կ’արտափայլին:
Գըթությո՞ւնն ես կամ դիցուհի՞ն դուն Աթենաս,
Վոր խըրճիթին ու դամբանին կը մոտենաս,
Յեվ յերբեմն ալ նոճիներուն մըշտագիշեր,
Վորոնք տըրտում են, ինչպես մահն ու իր հուշեր:
Դուն չես սիրեր վոսկեպաճույճ ճոխ ապարանք,
Վոչ թավիշե սըրահակներ, ամո՛ւլ պատրանք.
Քու քըմայքդ են անտառն ու դաշտ, սարերն արձակ
Ուր կը թողուն վանկ մը հովը, թըռչունն ու ձագ:
Վիշտը հրապույր մ’ե քեզ համար, և փոսն ու փուլ
Շողերուդ տակ կը փալփըլին ինչպես սըմբուլ:
Սիրտ մըն ես դուն, վո՛հ, զայն կըզգամ, սիրտ քերթողի,
Յերազներով, հըմայքներով ու խանդով լի,
Կամ մայրիկիդ գիրկեն խըլված աղջիկ մը կույս,
Վոր քողի տակ կը պարուրես սարսուռդ ու հույզ,
Դուն չես խոսիր բընավ, լուսնա՛կ, բայց կը դիտեմ
Թե շատ լալեդ կը տըժգունիս առտըվան դեմ,
Տըխուր նայվածքդ ինձ կը պատմե առատապես
Թե լոկ լույս մը չես դուն ուրիշ գունտերու պես:
Քեզի նման յես ալ ցավեր ունիմ, լուսի՛ն,
Չեն հըմայեր զիս այլ կյանքի փառքերն վոսին.
Հոգիս թև մը միայն կ'ուզե, կապո՜ւյտ փետուր.
Ճառագայթ մը քեզմե բեկբեկ նըշույլ մը տո՛ւր,
Վորուն կառչած վերաթևեմ իբրև պարիկ
Մինչև բյուրեղ քու ապարանքդ ոդապարիկ:
Յես քեզի ձոն տամ իմ հոգիս անոր փոխան,
Պատմե՛ իրեն խորհըրդավոր իղձերդ համայն.
Թո՛ղ գունտե գունտ սավառնելով մինչև հեռուն,
Արցունքդ ամբողջ տանի ցըրվե հովուն, ծովուն,
Յեվ դարերուն վըրա կեցած միշտ անխափան՝
Ըլլա հավետ անմահ սիրույդ քու յերգաբան:

Մանկիկին քունը
(Հետևություն)

Նիրհե՛, մանկիկս իմ սիրուն,
Անույշ քունով նիրհե՛ դուն,
Որրանիդ քով յեկան հյուր
Արևն, արծիվն ու զեփյուռ,
Թողած ծովերն, ամպն ու սար,
Համբույր բերել քեզ հազար:

Բացավ արծիվն իր թևեր
Գըլխուդ վերև վոսկեհեր,
Շըրթունքներուդ վըրա նուռ
Սըրսկեց արփին վարդ և հուր,
Յեվ փայփայեց քամին զով
Այտերդ իր նուրբ բեհեզով:

Նիրհե՛, մանկիկս իմ սիրուն,
Անույշ քունով նիրհե՛ դուն:
Բույնը դարձավ գոռ արծվին.
Մարը մտավ լույս արփին.
Թըռավ գընաց իր մոր քով
Զեփյուռն անհո՜ւն նազանքով:

Սյուգին դարձին անձկալիր՝
Մայրիկն հարցուց. «Ո՞ւր եյիր,
Դևերու հե՞տ կըռվեցար,
Հուզեցիր ծո՞վ ու ու մացառ»:
Իսկ համբույրով մը ջերմին
Պատասխանեց խոլ քամին.

«Յես ծառ ու ծով չեմ հուզեր,
Դև հալածել չեմ ուզեր.
Մանկիկին քով ամեն որ
Ըսե յերգեր ու որոր.
-Նիրհե՛, մանկիկս իմ սիրուն,
Անույշ քունով նիրհե՛ դուն»:

Աչքերդ

Ծով մը կապույտ կը ծավալի
Աչքերուդ մեջ, ուր չըկա սեր,
Ծով մը հանդարտ, ըզմայլելի,
Ուր կը ցոլան ցայտուն լույսեր.
Բայց ըզգացումն հոն կը հալի
Ինչպես տաքին՝ պատառ մը սեր:

Յերբեմն անկե կ'անցնին բարակ
Ճառագայթներ պայծառ ու ջինջ,
Ջըղուտ հոգվույդ ցոլքեր կըրակ
Յերևույթով մ'աղվոր, անջինջ.
Բայց կը մարին անոնք արագ,
Ինչպես հովին դեմ կայծ մ’ ոչինչ:

Մերթ ծաղիկներ կ'ըլլան փափուկ
Գորշ կապույտով մանուշակին,
Այնքան նըրբին և խուսափուկ
Վոր չունին գույն վորոշակի,
Բայց կը թափին ինչպես հափուկ
Դաժան շունչին դեմ խորշակի:

Որ մ’ալ տեսնես շատ են հոգներ
Մեծ թախիծի խոհով մ'անանց,
Արցունքներու տակ կայլակներ
Թարթիչներեդ կը մաղվին թաց,
Վոր կը թըվին սև ժանյակներ
Գոհարներու շարքով բանված:

Աշխարհներ են աչքերդ անհուն,
Ուր կան լույսեր, հույզեր հըսկա.
Սառույց, հըրդեհ, բոցեր փայլուն,
Ժըպիտն ու հույս չեն բացակա.
Կուգան, կ'անցնին անկե սահուն
Գութն ու արցունք. լոկ սեր չըկա:

Դարավերջիկ հիվանդը

Արևն հասած եր սենյակին խորշերուն
Թափանցելով վարագույրին ճեղքն ի վար,
Մինչ կանթեղին յետին նշույլըն յերերուն
Դեռ հիվանդին մահճին վըրա կը հևար:

Ծըփանուտ ծով մը վարսերու, մե՜ծ հեղեղ,
Բարձին վըրա կը թափթըփեր իր վոսկին,
Վորուն ծուփքը՝ գանգուր թելեր՝ զերթ բաղեղ
Գալարվելով կ’իյնան վոր հոն սողոսկին:

Չըքնաղ ձեռքին վարդ մատներուն տակ ճապուկ,
Կը պահվըտի դեմք մ’ անորոշ, բոլորշի,
Ինչպես ծաղիկ մ' որ սըրահին խուսափուկ
Ըստվերին մեջ ծըլած՝ լույսեն կը խորշի:

Յեվ կը նիրհե. շունչը սյուգի պես բարակ
Մեղմ ու անույշ բուրվառում մ'ե բուրմունքի.
Յերազային սիրո ցոլքեր նուրբ, արագ
Յելևեջներ կուտան լանջքին հուզմունքի:

Ամսե մ’ի վեր տառապեցավ, հե՛ք աղջիկ,
Ծաղկախտին սև բոցերուն մեջ հըրախանձ,
Ձայն կը լըլկեր տենդը փակած զերթ ջըղջիկ
Իր լույս մարմնույն, վոր կ'ազդեր տենչ ու նախանձ:

Մահն ալ անցավ որ մ' իր քովեն, սև՜, խավա՜ր...
Ցուրտ սարսուռ մը թափանցեց ներս իր սըրտեն,
Յեվ նվաղած աչքերուն մեջ հոգեվար
Նայվածքի բոցն անհուն մարած եր արդեն:

Բայց կյանքի սերն հաղթեց հանկարծ իր ախտին.
«-Ապրի՛լ կ’ուզեմ, գոչեց, ծաղիկն եմ գարնան.
«Յես չեմ վախնար հարվածներեն չար բախտին.
«Ի զո՜ւր շանթեր գըլխուս վըրա կը դառնան:

«Դեռ շատ կըրակ ունին աչքերս իմ ծավի,
«Մեղրով լեցուն են շըրթունքներս հեշտաբույր,
«Սիրտս ըզգացման մեծ բեռան տակ կը ցավի,
«Յեվ այտերես՝ կ’առնեն վարդերն իրենց թույր»:

Իր բողբոջուն գեղովն այսպես յերջանիկ՝
Փըշրեց վոտքին տակ, ջախջախեց մահն հըզոր.
Հիմակ անույշ ցընորքներու խաղալիկ՝
Քունին մեջ ույժ, աշխույժ կ'առնե որե որ:
***
Արևն հասած եր սենյակին խորշերուն
Թափանցելով վարագույրին ճեղքն ի վար,
Մինչ կանթեղին հետին նըշույլն յերերուն
Դեռ հիվանդին մահճին վըրա կը հևար:

Արշալույսեն շող մը փըրթավ շեշտակի,
Յեկավ համբույր մ’ առնել ճակտեն այդ հըստակ,
Յեվ բացվեցան աղվոր աչքեր հրեշտակի
Այդ լուսեղեն փայփայանքին ներքև տաք:

Նայվածքն հածեց մատղաշ աղջիկն հեշտորեն
Ճոխ բարձերուն ու վերմակին սընդուսե,
Վորոնց վըրա իր փալփըլուն մազերեն
Զանակներու հորդ անձրև մը կը հոսե:

Ժըպիտ մ' ուղղեց ցայգազգեստին պըչրասեր,
Վոր փոթթըված վեր քաշվելով ուսերեն,
Ծալ ծալ ձյունե լայն քողեքներ կը հյուսեր
Իր թևերուն վորոնք ծաղիկ կը բուրեն:

Հետո յելավ, վըրան ձըգեց վերարկուն,
Մոտենալով դարաններուն ծանրագին,
Վորոնց վըրա հըսկա հայլին կար կանգուն
Ավանդապահ շընորհքներու հըմայքին:

Բայց… նազելի, ջինջ պատկերին տեղ, ավա՜ղ,
Ծակ ծակ փորված դիմակ մ' ելավ իր առջին,
Ճըճիներե կերված կըմախք մը ճիվաղ,
Ուր մեծ վորդ մը կըրծած եր փոսն իր վերջին:

Հարվածն ահեղ իջավ սըրտին իբրև լախտ.
Ճիչ մ' արձակեց սուր, ցավագին, աղեխարշ.
Հայելվույն դեմ զարկավ գըլուխն իր դըժբախտ,
Արյունթաթավ ինկավ անշունչ գետնաքարշ:

Ու վազեցին յեկան փութով նաժիշտներ,
Արտասվալից մայրիկն հասավ անխափան,
Ամեն կողմե բյուր ոգնություն կը հասներ.
Յեվ տեղացին, բըժիշկներ, դեղ ու դարման:

Խեղճ աղջիկը բացավ աչքերն արդեն մութ,
Դողդըղալով չոր տերևի պես տըկար,
«Ա՛լ չեմ սիրեր, մըրմընջեց, կյանքն այս անգութ,
«Ու, ա՛լ մահվան մըռայլ փոսեն չեմ սոսկար:

«Ա՛լ թողե՛ք զիս, թողե՛ք վոր շունչըս հատնի,
«Զի գերեզմանն ե վայր անել ու անաց,
«Ուր հեք դեմքըս պիտի պահեմ միշտ գաղտնի
«Սև հողերուն վերմակին տակ անթափանց»:

Մահը վոր հոն դարանամուտ կը սպասեր,
Տակավ յեկավ անոր հոգվույն քով տըրտում.
«-Ծաղկախտն առավ մըրմընջեց գեղդ ու հույսեր՝
Պիտի տանիմ յես ալ ցավերդ անպատում»:

Ու անոր գիրկն ինկավ աղջիկն հոգեվար,
Հոն իր բախտին վըրա լացավ ու լացավ,
Յեվ համբույրով մ’ երկայն, խորունկ, խանդավառ,
Այդ թախծության հեշտանքին մեջ հալեցավ:

Արևն հասած եր սենյակին խորշերուն
Թափանցելով վարագույրին ճեղքն ի վար,
Դեռ կանթեղին հետին նըշույլն յերերուն
Հեք մեռելին մահճին վըրա կը հևար:

Ապրի՜լ...

Ինչո՞ւ գրել, խոսիլ, խոկալ,
Հարցում ուղղել չորս հովերուն, տիեզերքին,
Յերբ հարցումներդ, գոչյուններդ ալ
Պիտի մարին, պիտի հալին, պիտի ցնդին
Ալքերուն մեջ մեծ անդունդին:

Ինչո՞ւ խորհիլ, տքնիլ ինչո՞ւ,
Յերբ անկարող ես թափանցել, հպանցիլ գեթ
Կյանքն ըսպառող գաղտնիքներու,
Յերբ խեղճ մտքիդ բոլոր ճիգերն, ավյունն ումպեա
Անեանա պիտի հավետ:

Ինչո՞ւ յերկնիլ, ինչո՞ւ տալ կյանք
Սրտիդ հըրուտ հուզումներուն, թե ցիրուցան
Ժամանակին ճիրանին տակ
Որ մը անոնք բըզիկ բըզիկ պիտի ըլլան
Մոռացության դարձած ճարակ:

Ինչո՞ւ հեծել, ինչո՞ւ հևալ,
Յերբ վոգեսպառ աղաղակովդ անհուն, անծայր
Դուն չես կարող պահ մը վերջ տալ
Թշվառության հորդ հեղեղին ամպրոպավար,
Վոր կ'ողողե համայն աշխարհ:

Ինչո՞ւ սիրել սիրտ, խանդակաթ,
Թե չես կարող պահել գրկեդ հար անբաժան
Հոգե, ցավե, վերքե ազատ,
Յեվ կը թողուս վոր մահն անգութ դա խըլե զայն
Զոր սիրեցիր հոգիեդ շատ:

Ինչո՞ւ ապրիլ, թափել արցունք,
Յերբ չես կարող ըսել դժբախտ եակներուն
Զորս կը տանջե քաղցն ու պասուք.
«Մի՛ զրկըվիք, ահա՛ մարմինս, ահա՛ արյուն,
Առե՛ք, կերե՛ք, ապրեցե՛ք դուք»:

Կյանքը

Յերազել, յերազե՜լ վարդերուն քով թառամած,
Յերազել և հուսալ սև յերկինքեն ամպամած,
Աստղերեն անգորով և ամպրոպեն, շանթեն ալ
Գութ մուրալ:
Հավատալ, հավատա՜լ տիեզերքին բարության,
Զինաթափ, անձնատուր բախտի սուրին՝ անվարան
Կեղեքվիլ, արյունիլ, սակայն չըլլալ սրտաբեկ
Վոչ յերբեք:
Տառապիլ, գալարվիլ, այլ ապրիլ միշտ յերազով,
Բոցին մեջ գեհենին, հովանիներ տեսնել զով,
Յեվ ժպտիլ անվրդով արյուն հոսի յերբ սրտեդ
Վետ առ վետ:
Յերազել, յերազե՜լ մինչև իղձերդ արփանուշ
Փըշրվին ու մարին, հոգիդ պատե քար ու փուշ,
Յեվ թաղվի յերազդ ալ, մոխիր կտրած հողին տակ
Անհատակ:

 Բանաստեղծությունները բնագրից հավաքեց` ՍԻՐԱՆՈՒՇ ՓԱՐՍԱԴԱՆՅԱՆԸ

 ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան Գրակ. ինստ. ասպիրանտ, կրտսեր գիտաշխատող