Աշխարհի բազմաթիվ լեզուներով գոյություն ունի խոսքի՝ գրավորից բանավորի վերափոխող գործիքներ, որը հանրության այդ առումով կարիքավոր շերտին թույլ է տալիս, իրոք լինել հասարակության լիարժեք անդամ։ Ստուգումից պարզում ենք, որ միայն ՀԱՅԵՐԵՆՆ Է զրկված եղել այդ հնարավորությունից՝ բազմաթիվ հաշմանդամների զրկելով բնակչության մյուս խմբերի հետ ունենալու հավասար իրավունքներ։ Փաստորեն նման հնարավորության բացակայությունը մարդու ՝ տվյալ դեպքում հաշմանդամ մարդու իրավունքների կոպիտ խախտում է եղել։ Հասարակությունը չի պատկերացրել թե այդպիսի մոտեցումը հարցին մարդու իրավունքների ինչպիսի ոտնահարում է, ըստ էության։ Այսօր USAID կազմակերպությունը նյութ և հաղորդագրություն է տարածել այն մասին, որ, վերջապես, հայերենով հավելվածը պատրաստ է։ Սա ողջունելի քայլ է։ Վերջապես նման հավելվածի կարիք ունեցողները կկարողանան լիարժեք շփվել և չեն լինի անտեսված։
Ինչպես նշում է USAID Armenia-ն հավելվածի միջոցով վերանում են խոչընդոտները և կառուցվում է ներառականություն։ Հայերեն տեքստը բանավոր խոսքի վերածող՝ Text-to-Speech առաջին հավելվածի մշակմանը, որը օրերս ներկայացվեց Երևանում աջակցում է ԱՄՆ ՄԶԳ-ն: «Այս գործիքը նպատակ ունի առավել մատչելի դարձնել առաջադեմ տեխնոլոգիաները թե՛ հաշմանդամություն ունեցող անձանց և թե՛ հանրության ավելի լայն շրջանակի համար։»
«Հայերեն տեքստը բանավոր խոսքի վերածող այս հավելվածը ավելին է, քան պարզապես տեխնոլոգիական լուծում՝ այն վկայում է բոլորի համար հավասար հնարավորություններ խթանելու մեր համատեղ հանձնառության մասին: Կամրջելով նորարարությունն ու ներառումը՝ այս գործիքը հաշմանդամություն ունեցող անձանց հնարավորություն է տալիս լիարժեքորեն մասնակցել հասարակական կյանքին և ինքնուրույն օգտվել հիմնական ծառայություններից»,- միջոցառմանն իր ելույթում ասել է ԱՄՆ ՄԶԳ հայաստանյան առաքելության տնօրեն Ջոն Ալելոն:
«Տեքստը խոսքի վերածող հավելվածը հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար ունի արդյունավետության զգալի ներուժ տարբեր ոլորտներում.
Կրթական հարթակներ․ ուսումնական նյութերը հասանելի է դարձնում հաշմանդամություն ունեցող ուսանողների համար՝ հնարավորություն տալով ավելի ներառական կրթական միջավայրում սովորել:
Հանրային ծառայությունների ոլորտ․ աուդիո բովանդակություն է տրամադրում պետական և հանրային ծառայությունների հարթակներում՝ մատչելիությունը և օգտագործելիությունը բարելավելու նպատակով:
Աջակցող տեխնոլոգիաներ. Աջակցում է խոսքի խանգարումներ ունեցող անձանց՝ հավելվածը ինտեգրելով հաղորդակցման սարքերին, խթանելով ավելի լավ հաղորդակցություն և անկախություն:
Բանկոմատներ և բանկային ծառայություններ. Բարելավում է տեսողության խանգարումներ կամ հաղորդակցման դժվարություններ ունեցող անձանց համար բանկոմատների և բանկային համակարգերի մատչելիությունը ձայնային ցուցումների միջոցով՝ հնարավորություն տալով անկախ կառավարել ֆինանսական գործառույթները։
Հավելվածը մշակել է «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» ՀԿ-ն՝ «Պաշտպանություն, ներառում և հզորացում» ծրագրի աջակցությամբ։
Ծրագիրը ֆինանսավորում է ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալությունը, իրականացնում՝ «Դիմոքրըսի Ինթերնեշնլ» կազմակերպությունը։»
ՀՀ մայրաքաղաք Երևանից Նիդերլանդական Օրագրի համար Նաիրա Գասպարյան, բ․գ․թ․, ԵՊՀ դոցենտ
DISABLED PEOPLE ARE FULL MEMBERS OF SOCIETY
For the Diary of the Netherlands/ NidOragir From Yerevan, Armenia Naira Gasparyan, PhD, YSU, Associate Professor
Many languages of the world have tools that transform speech from written to spoken, which allows the needy segment of society to truly feel a full member of society. Inspection allows to find out that only ARMENIAN has been deprived of this opportunity, depriving many disabled people of equal rights with other groups of the population. In fact, the absence of such an opportunity was a significant violation of human rights, in this case, of disabled people. Society did not imagine what a violation of human rights such an approach to the issue could have been, in fact. Today, the USAID organization distributed materials and a message stating that, finally, the application in Armenian is available. This is a welcome step. Finally, those who need such an application will be able to communicate fully and will not be ignored.
As it is mentioned by USAID Armenia “ USAID supports the development of Armenia’s first Text-to-Speech application, launched in Yerevan. This tool aims to make advanced technologies more accessible to persons with disabilities and the broader public.”
“The Armenian Text-to-Speech Engine is more than just a technological solution; it is a testament to our shared commitment to fostering equal opportunities for everyone. By bridging the gap between innovation and inclusion, this tool empowers persons with disabilities to fully participate in public life and access essential services independently,” said John Allelo, USAID/Armenia Mission Director in his speech during the event.
The Text-to-Speech application offers significant potential benefits for persons with disabilities across various sectors:
Educational Platforms: Making learning materials accessible for students with disabilities, enabling more inclusive educational experiences.
Public Services: Providing audio content on government and public service portals to improve accessibility and usability.
Assistive Tools: Supporting individuals with speech impairments by integrating the engine into communication devices, fostering better interaction and independence.
ATMs and Banking Services: Enhancing accessibility to ATMs and banking systems for individuals with visual disabilities or communication difficulties through audio-guided instructions, enabling independent management of financial services.
The tool was developed by the Disability Rights Agenda NGO through the Protection, Inclusion, and Empowerment program, funded by USAID and implemented by Democracy International.”
Դեկտեմբերի 6 ին կենտրոնը, ակտիվ համագործակցելով Ժողովրդավարության հիմնադրամ /Democratic Development Foundation(DDF) Միջազգային Ընկերակցություն հարթակի հետ, հրավիրված էր մասնակցելու կազմակերպությունների և անհատների բացառիկ ընտրանու կազմում, որտեղ CFTJ-ը այս տարվա այն 10 կազմակերպություններից մեկն էր, որին նման հնարավորություն էր ընձեռվել իր արդյունավետ աշխատանքի կապակցությամբ։
Աշխարհը փորձում է աջակցել նրանց CFTJ արդարության պայքարին։ Ընդունելով հաշվետվողականության խիստ անհրաժեշտությունը ՝ կազմակերպությունը միշտ բաց տեքստով է հանդես գալիս աշխարհի տարբեր մասերում կազմակերպվող հանուն ճշմարտության ու արդարության ֆորումներում։
THE CENTER FOR TRUTH AND JUSTICE (CFTJ) IS ACTIVELY WORKING
For the Diary of the Netherlands/ NidOragir
From Yerevan, Armenia
Naira Gasparyan, PhD, YSU, Associate Professor
On December 6, the Center, in active collaboration with the Democratic Development Foundation (DDF) and International Partnership Platform, was invited as a participant in an exclusive selection of organizations and individuals. CFTJ was one of the 10 organizations this year that was given such an opportunity due to its effective work.
The world is trying to support their CFTJ fight for justice. Recognizing the dire need for accountability, the organization always speaks openly in forums organized in different parts of the world for the sake of truth and justice.
Նոր տարուն ընդառաջ, որոշել ենք զրուցել Ցյուրիխում բնակվող մեր հայրենակից, հոգեբան Լոռա Սգոլիկի հետ:
Ինչպե՞ս ինտեգրվել նոր հասարակությանը:
Լոռա Ամեն ինչ կախված է մարդու մտադրությունից։ Եթե ուզում ենք, որ օտար ու անծանոթ միջավայրը մեզ որպես յուրային ընկալի, նախ մե՛նք պետք է կարողանանք ընկալել ու ընդունել նոր միջավայրը։ Մարդիկ այդ իմաստով շատ նման են կենդանիներին. եթե մենք մեզ նրանցից մեկը չենք համարում, ակամա վախ ենք զգում նրանց հանդեպ։ Իսկ վախը ագրեսիայի աղբյուր է, որն անպայման փոխադարձ վախ է առաջացնում ու հնարավոր է՝ փոխադարձ ագրեսիա։ Եվ խնդրեմ, սոցիալական դիսկրիմինացիան չի ուշանա։ Պետք է փորձենք կանխել այդ անցանկալի վիճակը՝ լիարժեք ու որակյալ ապրելակերպին հնարավորություն տալու համար։
Արդյո՞ք օտար երկրում ունեցած այդպիսի ձեռքբերումը նույնական չի լինի մարդու անհատականության կորստին։
Լոռա Միջավայրի փոփոխությունը, եթե անգամ լավագույն ձևով է տեղի ունենում, մեծ սթրես է մեզ համար, մեր հոգեբանության համար։ Շատ կարևոր է այդ վիճակին ըմբռնում մոտենալը։ Եթե քո կամքով կամ կյանքի բերմամբ հայտնվել ես մի երկրում, որտեղ պատրաստվում ես ապրել, պետք չէ այն օտար համարել։ Դա անպայման կվնասի, ինչպես ցանկացած նախապաշարմունք։ Բացի այդ, մարդու անհատականությունը ստատիկ չէ։ Երկիր փոխելու դեպքում այն կարող է փոփոխություն կրել, և դա նորմալ է։ Մարդը դրանից չպիտի վախենա կամ ընկճվի։ Իրականում դա շատ հետաքրքիր պրոցես է, որը պետք է շահեկան ձևով հաղթահարել, հնարավորինս խուսափել մանիպուլյացիաներից: Օրինակ, կարող է հարազատի կամ ընկերների կողմից նման արտահայտություններ լսենք՝ «Ոնց որ թե փոխվել ես», «Գնացել, նմանվել ես նրանց» և այլն։ Պետք է գիտակցաբար մոտենանք և՛ մեր մտերիմների նման դատողություններին, և՛ ինքներս մեզ։ Անցումային փուլում պետք է ուրախությամբ ընդունենք ցանկացած ադապտիվ փոփոխություն մեր մեջ։
Ինպե՞ս կարող է մարդը հաղթահարել մենակությունը դրսում ապրելու պարագայում:
Լոռա Շատ կարևոր է հաղթահարել հոգեբանական անջրպետները։ Հարկավոր է լինել բաց, նախապաշարմունքներից ազատ։ Մենք բոլորս տարբեր ազգերի մասին ունենք կարծրացած պատկերացումներ, որոնք մեր ընկալման հորիզոնը խիստ սահմանափակում են։ Օրինակ, երբ ես նոր էի տեղափոխվել Շվեյցարիա, անընդհատ լսում էի, որ շվեյցարացիները շատ փակ են, ընկերասեր չեն ու ամենակարևորը՝ ընկերներին իրենց տուն չեն հրավիրում։ Հիմա իմ ընկերների մեծ մասը շվեյցարացիներ են, ու ես շատ սիրով ու հաճախ հյուրընկալվում են իրենց։ Պետք է գտնել նույն հետաքրքրություններն ունեցող մարդկանց, ձեռք բերել կոմունիկացիոն հմտություններ, որոնք թույլ կտան ամեն տեղ լինել սպասված ու ցանկալի։ Այդ դեպքում երբեք մենակ մնալու վախ չեք ունենա, եթե շփումները կարևոր են ձեզ համար։
Դուք ի՞նչ մեթոդներով եք աշխատում Ձեր այցելուների հետ։
Լոռա Ես աշխատում եմ բացառապես գիտական մեթոդներով ու տեխնիկաներով․ կոգնիտիվ վարվեցողական թերապիա, վարվեցողական անալիզ, դիալեկտիկ մեթոդ, կլինիկական հիպնոզ։ Աշխատում եմ նաև որպես պրոֆայլեր՝ անհատների և կազմակերպությունների համար։ Ինձ համար շատ կարևոր է իմ արած աշխատանքի արդյունքը։ Շատ խստապահանջ եմ ինքս իմ հանդեպ։ Ես տարիներ շարունակ պրպտելով ու աշխատանքային փորձով ստեղծել եմ մի մոդել, որը չափազանց արդյուավետ եմ համարում։
Ի՞նչն է Ձեզ ոգևորում, ներշնչում։
Լոռա Ինձ համար մեծ ոգեշնչման աղբյուր է իմ այցելուների հոգեվիճակի բարելավումը։ Աննկարագրելի ուրախություն է, երբ տեսնում ես աշխատանքիդ պտուղը՝ հետևում եմ նրանց հաջողություններին, տեսնում այն դրական փոփոխությունները, որոնք համատեղ աշխատանի արդյունքում են մերը դարձել։ Դա միջանձնային պրոֆեսիոնալ հարաբերությունների տրանսֆորմացիա է, որը չնայած իմ խիստ գիտական ու սիստեմավորված մոտեցմանը՝ ամեն անգամ ինձ հրաշք է թվում։
Ի՞նչ եք մաղթում մարդկությանը 2025-ին։
Լոռա Մաղթում եմ ամենակարևորը՝ ողջամտություն, առողջ հետաքրքրություններ ու ստեղծարարություն։
Լոռա Սգոլիկի հետ զրուցեց` LHay Azian-ը
Լոռա Սգոլիկը բնակվում է Ցյուրիխում (Շվեցարիա) նա հրաշալի հոգեբան է, հաճախ է արդյունավետ ու որակյալ օգնություն ցույց տվել դժվարին հոգեբանական ծանր խնդիրների առջև գտնվող մարդկանց: ՈՒնի մի քանի մասնագիտություն, նաև լեզվաբան ու փիլիսոփա է, շուկայագետ (մարքեթոլոգ): Նրա` «ԱՇԽԱՐՀԸ` ԿՈՄԱՅԻ ՄԵՋ», հոդվածը երկար ժամանակ մեր ամենաընթերցվածների ցանկում էր:
Ղարսի և Մոսկվայի պայմանագրերը չեղարկելու հայցը երեք տարի Ռուսաստանի դատական ատյաններում քննարկվելուց ու մերժվելուց հետո, դուռ է բացվել վճիռը բողոքարկելու ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների դատարան: Գեորգի Անտոնով-Միրզախանյանը այս հարցում վճռական է և գործն ուզում է հասցնել միջազգային, վերջնական փուլին, այդ մասին նա ասաց «Նոյան տապանին» տված հարցազրույցի ժամանակ: Նրանք, ովքեր կարող են անհրաժեշտ ու օգտակար խորհուրդներ տալ, աշխատել, աջակցել պարոն Միրզախանյանի հետ` դա կարող են, այն կլինի խորհրդատվական, իրավաբանական ու այլ եղանակով` միայն ու միայն խրախուսելի է, առջևում մի քանի ամիս ժամանակ է մնացել, իսկ գործլ անհրաժեշտ է անհապաղ, հենց հիմա: Շնորհակալ կլինենք ձեր արձագանքի համար:
Տարիներ շարունակ Թուրքիան և Ադրբեջանը յուրացրել են հայկական երաժշտությունն ու այն աշխարհին փորձել են ներկայացնել որպես սեփական ժառանգություն։ Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից հայկական երաժշտության յուրացման մասին «Գեղարդ» հիմնադրամը զրուցել է արվեստագիտության դոկտոր Լիլիթ Երնջակյանի հետ։ Երնջակյանի դիտարկմամբ՝ 19-րդ դարի վերջից Օսմանյան կայսրության բազմազգ, բազմակրոն մշակութային ավանդույթներ ունեցող տարածքում ապրող բոլոր ժողովուրդների մշակույթը պետք է համարվեր թուրքական, որպեսզի ապացուցվեին իրենց և՛ հին ծագումը, և՛ մշակույթի վաղեմի արմատները։
-Տիկի՛ն Երնջակյան, ե՞րբ սկսվեց թուրք-ադրբեջանական տանդեմի կողմից հայկական երաժշտության յուրացումն՝ ըստ պատմական և մշակութային փաստերի։
-Գիտեք, այդ գործընթացը միանգամից չի սկսվել, միանգամից չի ձևավորվել։ Մեզ հասած տեղեկությունները, մեր տրամադրության տակ եղած նյութերը հիմնականում վկայում են, որ Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում արդեն նկատելի են նման միտումներ, և, բնականաբար, այդ վերաբերմունքը փոխանցվել է նաև նորաստեղծ Թուրքական Հանրապետությանը, որի մշակութային ծրագրի հիմքում դրված էր «մեկ ազգ, մեկ մշակույթ» կարգախոսը։ Օսմանյան կայսրության բազմազգ, բազմակրոն մշակութային ավանդույթներ ունեցող տարածքում ապրող բոլոր ժողովուրդների մշակույթը պետք է համարվեր թուրքական, որպեսզի ապացուցվեին իրենց և՛ հին ծագումը, և՛ մշակույթի վաղեմի արմատները։ Ըստ այդմ՝ այդ գործընթացն իր շարունակությունն է ունեցել հատկապես Թուրքական հանրապետության առաջին տասնամյակներում, երբ պետք է ամրապնդվեր և այդ թեզիսն ստանար իր հիմնավորումները փաստական նյութերով, իրենց համար փաստական, փաստացի համարվող աղբյուրներով։
Բնականաբար, այդ խնդիրները միայն հայ երաժշտաարվեստին չեն վերաբերել․ նմանատիպ վերաբերմունք է ձևավորվել նաև հույների, քրդերի և կայսրության հպատակ, սակայն, ոչ մահմեդական ժողովուրդների մշակույթի, մասնավորապես՝ երաժշտական արվեստի նկատմամբ։ Ինչ վերաբերում է Թուրքական հանրապետությանը, արդեն հենց հիմնավորումից, երբ որ Աթաթուրքը կոչ արեց, որպեսզի սկսեն ուսումնասիրել ժողովրդական երաժշտությունը, որովհետև գիտենք, որ 19-րդ դարից արդեն ազգային շարժումները, ազգային դպրոցների ձևավորումների հիմքում ընկած էր սեփական մշակույթը, ազգային մշակույթը, ազգային լեզվով ներկայացնելու խնդիրները, և ահա այս համատեքստում, իհարկե, կարելի է ասել՝ ամենից շատ շահարկված մշակույթը եղել է հայկական երաժշտական մշակույթը։
Արդեն Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում և՛ կրոնափոխության, և՛ լեզվափոխության երևույթներ են տեղի ունեցել, որի արդյունքում հայ ժողովրդական պրոֆեսիոնալ երգարվեստը, մանավանդ մեր աշուղների բազմալեզու երաժշտությունը, նաև ֆոլկլորը, երաժշտական բանահյուսության տարբեր ժանրեր, սկսել են կիրառվել, երգվել, կենցաղում արդեն հնչել են թուրքախառն հայերենով կամ պարզապես թուրքերեն լեզվով։ Ահա այս բարդ համատեքստում՝ լեզվափոխության, կրոնափոխության, ձևավորվել է նաև այսօրվա թուրքական երաժշտությունը։ Բնականաբար, այդ գործընթացում նաև թուրքերն են իրենց մշակույթի տարրերը նաև ներմուծել․ ընդհանուր անատոլիական մշակույթում բազմազգ մշակույթ է եղել։ Հատկապես նրանց պետական, քաղաքական մշակույթի ծրագրի հիմքում դրված էր անատոլիական մշակույթը հայտարարել թուքերինը։ Եվ ահա այս խնդրի լուծման համար են այդ բոլոր գործընթացները միտված եղել՝ լեզվափոխությունը և դրանից բխող մյուս հետևանքներն ու արդյունքները։
-Տիկի՛ն Երնջակյան, ինչպես նշեցիք, ստացվում է՝ օսմանյան երաժշտաարվեստը տարբեր ժողովուրդների երգարվեստի սինթեզն է, որը հետագայում նաև հիմք է հանդիսացել արդի թուրքական երաժշտության համար։ Ինձ հետաքրքիր է, այդ ժամանակահատվածում կա՞ր գերակա մշակույթ, որն ավելի բարձր էր և կարող էր կլանել մնացած ժողովուրդների երաժշտությունը։
-Երբ խոսում ենք երաժշտական ավանդույթների մասին, երբ խոսում ենք մի ժողովրդի, ազգի երաժշտական մտածողության և նրա ժանրային համակարգի, նրա երգային, մեղեդային մտածողության մասին, գերակայություն այստեղ դնելը երևի թե ճիշտ չի լինի։ Պարզապես բոլոր ազգերն առանձնանում էին, իհարկե, հայկական և հունական ավանդույթներն՝ իրենց հին ծագումով, թե հոգևոր երաժշտության ավանդույթներով, ավելի թիրախավորված էին Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում։ Մյուս կողմից այս յուրացումների, նենգափոխումների գործընթացին պարզապես նպաստել է նաև պատվերով արված հետազոտությունների ստեղծումը․ դա նույնպես մշակութային, քաղաքական ուղղության հիմնաքարերից է։ Պատվիրում էին եվրոպացի երաժիշտներին, անվանի երաժիշտ-գիտնականներին։
Անկարայի, Ստամբուլի համալսարանների հրավերով դարասկզբի առաջին տասնամյակներին բազմաթիվ գիտնականներ են գնացել Թուրքիա։ Ֆրանսիացի Դյումեզիլն է եղել այնտեղ, ով թուրք մասնագետի աչալուրջ հսկողությամբ հավաքել է նրանց երաժշտապատմական- էպիկական ասքերը, կազմել հեքիաթների մոտիվների ցուցակները։ Հրավիրել են քսաներորդ դարի հունգարացի անվանի, ամենահայտնի կոմպոզիտորներից մեկին՝ Բելլա Բարտուկին, ով ուսումնասիրել է հատկապես Անատոլիայի երաժշտական մշակույթը․ նրա ժողովածուն հրատարակվել է տարիներ հետո։
Գերմանացի կոմպոզիտոր Պոլ Հինդեմիթը կոնսերվատորիայում զբաղված է եղել երաժշտական արվեստի դասավանդմամբ և ծրագիր կազմելու և դասվանդելու մեթոդների ուղղութամբ է իր աշխատանքները տարել։ Այսինքն՝ սա շատ մեծ նշանակություն ունի՝ մի կողմից պրոպագանդվում է թուրքական երաժշտական մշակույթը, մյուս կողմից՝ անվանի եվրոպացիների ձեռքով այն մատուցվում է հանրությանը՝ որպես հավաստի փաստարկ, որ նրանք եվրոպացիներ են, որ ուսումնասիրել են, հրատարակել են և, ասես այս համատեքստում, արդեն որևէ քննադատական խոսք վերապահորեն է հնչում՝ ելնելով այդ երաժիշտների համբավից, նրանց դերից։
-Տիկի՛ն Երնջակյան, բայց եթե անկեղծորեն խոսենք, եթե միքսվել է այդ մշակույթը՝ տարբեր ժողովուրդների երաժշտական արվեստը, միգուցե, դժվար է նաև առանձնացնե՞լը՝ որն է եղել հայկական, որը․․․, թե՞ մասնագետները կարողանում են գնալ ավելի խորքը, առանձնացնել, կամ բանահավաք աշխատություններն են օգնում։
-Հասկանում եմ, գիտեք, ոչ թե դրանք սինթեզվել են, խառնվել են իրար, որ դժվար է առանձնացնել, այլ առանձին ազգային տարրեր, այլ լեզվափոխությունը, ինչպես նշեցի, այդ երգերի լեզուն է փոխվել։ Փաստեր ունենք, արխիվային նյութեր են հրապարակում այդ նույն եվրոպացի գիտնականներն ու երաժիշտները, որոնք հնարավորություն ունեն տեղի արխիվներում թուրքական համալսարանների, ռադիոյի, հեռուստատեսության արխիվներում ամբարված կամ թանգարաններում նյութը ուսումնասիրել։ Փաստեր կան նաև՝ որոշ թուրք երաժիշտներ, երաժշտագետներ են անդրադարձել այդ հարցերին, թե ինչ պայմաններում են կատարվել այդ երգերի ձայնագրությունները, հրավիրել են հայերին, քրդերին, ասորիներին, հույներին և ստիպել են, որ նրանք թուրքերենով երգեն իրենց ազգային երգերը։ Այսինքն՝ այստեղ լեզվական խնդիրն է, լեզվի խնդիրն է, երբ որ մեղեդին ծանոթ է, հանրահայտ մեղեդի է, և, բնականաբար, այդ թարգմանություններն իդեալական չեն կատարվել, այնտեղ նաև խառը տեքստեր են հանդիպում, խառը թուրքերեն, հայերեն, նաև՝ քրդերեն բառերով համեմված, արաբերեն բառերով, այնպես որ, հնարավոր է։
Հատկապես, եթե մեր ավանդական ժանրերին ենք անդրադառնում, ողբերին ենք անդրադառնում, «դլե յաման»-ների մի ամբողջ շարք կա, որ հանդես է գալիս իրենց ժողովածուներում՝ որպես ազգային երգեր։ Կոմիտասի երգերն են հաճախ հանդիպում այնտեղ՝ որպես ժողովրդական երգեր։ Էլ չեմ խոսում աշուղական արվեստում տեղի ունեցող այդ բացասական երևույթների մասին, որ Սայաթ-Նովայի երգերն, առանց որևէ հեղինակային հիշատակության, և՛ ընդգրկված են նրանց ժողովածուներում, և՛ կատարվում են ռադիոյով, հեռուստատեսությամբ՝ որպես ադրբեջանական ժողովրդավարական երգեր։ Այսինքն՝ այդ գործընթացն սկսվել է Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում, շարունակվել և իր արձագանքներն առ այսօր հնչում են տարբեր հրապարակներում, ռադիոհեռուստատեսային հաղորդումներում։ Հանրահռչակման բոլոր միջոցներով պրոպագանդվում են այսպիսի խեղաթյուրված փաստերն ու երևույթները՝ հիմնականում ադրբեջանական հեղինակների կողմից։ Միտումները շատ ավելի ցայտուն են այդ ասպարեզում՝ պարզապես մերժելու և իրենցը համարելու՝ առանց որևէ այլևայլության։
-Տիկի՛ն Երնջակյան, ադրբեջանցիները, երբ ներկայացնում են այս կամ այն հեղինակին կամ մեղեդին՝ որպես ադրբեջանական, ի՞նչ հիմք են վերցնում, և կա՞ն հատուկ հայկական մեղեդիներ, որոնք նրանք վերցրել ու միջազգային հանրությանը հստակ ներկայացնում են որպես ադրբեջանական։
-Այո՛, հիմնականում աշուղական արվեստն է նրանց շահարկումների հիմքը։ Այստեղ շահարկվում է ընդհանուր մահմեդական մշակույթի նշանակությունը՝ որպես մահմեդական բոլոր ազգերին բնորոշ երևույթի, Մուհամմադի արվեստը, աշուղական արվեստը, և լեզվական զանազան խնդիրներ ասես նպաստել են ժամանակին այդ թյուր պատկերացումների ձևավորմանը։ Պարզապես չեն էլ ուզում նշել, որ «աշուղ» տերմինը արաբական ծագում ունի՝ «աստվածական ճշմարտության, սիրո երգչի» իմաստով է կիրառվել, հետո՝ փոփոխությունների է ենթարկվել ու ուղղվել դեպի կնոջ գեղեցկությանը, յարի գովերգմանը և այլն, բայց այսպիսի խնդիրներ կամ տերմինաբանական այլ նրբություններ՝ թեկուզ Մուհամմադի արվեստը բնութագրող, որ դա էլ պարսկական մշակույթ է իր ծագումով, համաարևելյան, պարսկական մշակույթ է։
Եվ՛ տերմինաբանությունը, և՛ ձայնակարգերը, և՛ երաժշտական մասնագիտության բոլոր խնդիրներն, ըստ էության, իրենց տերմիններով կապված են պարսկական, իրանական մշակույթին, իրենց թվային համակարգին, նաև՝ արաբական որոշ տերմիններով։ Սակայն, այս մշակույթը, որը տարածված է ամբողջ Մերձավոր Արևելքում, ասես թույլ է տալիս նրանց մահմեդական անվանել այդ մշակույթը, թեև այդ մշակույթի ասպարեզում հայերն աներևակայելի ներդրում ունեն։ Միշտ եղել են առաջատար շարքերում և՛ երաժիշտները, և՛ գործիքահարները, և՛ հայ աշուղները, և՛ նաև Կոստանդնուպոլսի երաժիշտ տեսաբանները, որոնք իրենց գործունեությամբ նպաստել են և՛ արևելյան երաժշտության տեսական-գեղագիտական մտքի ձևավորմանը, և՛ գործնական խնդիրների յուրացմանը։
-Հետաքրքիր է, որ ադրբեջանցիները յուրացնում են նաև ընդհանուր մահմեդական մշակույթը։ Քանի որ Դուք արևելյան երաժշտության մասնագետ եք, ինչպե՞ս էին հարաբերությունները երաժշտության մեջ՝ հայ-իրանականան և հայ-թուրքաադրբեջանական։
-Յոթերորդ դարից մենք ունենք փաստական նյութ, որը վկայում է, որ հայ անվանի երաժիշտները մասնակցել են արևելյան երաժշտության ձայնակարգերի դասակարգման գործընթացին, և հետագա դարերի ընթացքում և՛ հայ պատմիչների աշխատություններում, և՛ միջնադարյան պարսկական աղբյուրներում այդ փաստերը նշվում են։ Իրանում ժխտողական մոտեցում չկա․ այդ փաստերի տարբեր նրբություններ կարող են լինել, բայց այդպիսի ժխտողական վերաբերմունք երբևէ չի արձանագրվել Իրանի երաժշտության պատմության էջերում։ Ասացի, որ հայերը մեծ ներդրում ունեն, այդ ներդրումներից մեկն էլ այն է, որ հայ կոմպոզիտորներն են առաջինը արևելյան ժանրերը, աշուղական երգերը, զանազան գործիքային մեղեդիներ, գրառել և հրատարակել դեռևս 19-րդ դարի վերջին, և դրանք առաջին ձայնագրություններն են, գրառումներն են։
Մասնավորապես՝ կոմպոզիտոր Նիկողայոս Տիգրանյանի գրառումները․ դրանք առաջին ձայնագրություններն են ամբողջ արևելյան տարածքում՝ Մերձավոր Արևելքի տարածքում, և շատ արժեքավոր նյութ են, և այս մասին պարսիկ հեղինակները կամ երաժիշտնեը գրում են, չեն ժխտում այդ փաստը։ Էլ չեմ ասում հայերի ներդրումն իրանական երգարվեստում, հայ կոմպոզիտորների ներդրումը, թե նրանց ֆոլկլորի, հավաքչական աշխատանքների, մշակման, եվրոպական ժանրերը և սկզբունքները իրանական երգարվեստում ներմուծելու ուղղությամբ ինչ գործունեություն և ինչ դեր են կատարել։ Եվ այս բոլորը ընդունվում է բավական հանգիստ ձևով, որովհետև դրանք իրողություններ են, որոնք ժխտել չի կարելի։ Արվեստի յուրացման կամ ժխտման դիսկուրսը հայ երաժշտության շուրջ ձևավորվել է ադրբեջանական կամ թուրքական գիտական և այլ շրջաններում, այսպիսի բան գոյություն չունի Իրանում, բնականաբար։
-Տիկի՛ն Երնջանյան, իսկ ադրբեջանցի գիտնականներին, արվեստագետներին, երբ հանդիպում եք միջազգային ընդհանուր հարթակներում, խոսու՞մ եք այս մասին։
-Հաճախ եմ լինում միջազգային կոնֆերանսներին, բնականաբար, ելույթներ են ունենում՝ առանց պատշաճ հղումների։ Նրանց նպատակն է իրենց ամենահինը հայտարարելը։ Եվ այս նպատակին հասնելու համար և՛ թուրքական պատմագրության մեջ՝ երաժշտության պատմությանը նվիրված աշխատանքներում, և՛ ադրբեջանական։ Այնպիսի առասպելական փաստեր են բերում, հասցնում են իրենց ծագումնաբանությունն՝ իբր օղուզ թուրքեր, որոնք Միջին Ասիայից եկել են, բերել են այդ մշակույթը, և տեղի ժողովուրդները յուրացրել են այն։ Եվ այսպես շարունակ՝ առանց որևէ փաստարկների, առանց որևէ հիմնավորումների այս յուրացման գործընթացը գնում է։ Ցավոտ երևույթներ են սրանք շատ, որովհետև քարոզչական մեքենային դիմադրել գիտական առանձին հոդվածներով հրատարակումներում, այն էլ՝ միայն հայերենով, բնականաբար, հնարավոր չէ։ Միջազգային այդ կոնֆերանսներում, գիտաժողովներում ելույթ ենք ունենում, նաև հրապարակվում են նյութեր անգլերենով կամ եվրոպական այլ լեզուներով։ Մեր գիտական գործունեությունը, կոնկրետ՝ իմ գիտական գործունեությունը, այո՛, վերաբերում է արևելյան երաժշտությանը, և արտառոց այսպիսի փաստերի եմ առնչվում։
Հիշատակեցի ժողովածուները․ 1920-1930-ական թվականներին․ բազմաթիվ ժողովածուներ են գրառվել, որտեղ հայերի անունն ընդհանրապես չի հիշատակվում։ Այնտեղ կարող ենք տեսնել մեր ավանդական ժանրերի բոլոր տիպական նմուշները, որոնք տարածված են, որոնք Կոմիտասի ձայնագրություններում էլ կան, Արշակ Բրուտյանի ձայնագրություններում էլ կան՝ 19-րդ դարում կատարված ձայնագրություններում։ Բայց որևէ խոսք չի ասվում թուրք երաժշտագետների կողմից հայկական տարրի առկայության կամ ներկայության մասին այդ ամբողջ տարածքում։ Այս ժխտողական դիսկուրսով են առաջնորդվում։ Գուսանական արվեստը համարում են իրենցը՝ օղուզականից բխեցված, թեև իրենց հղումներում Խորենացի են նշում, որը հիշատակում է գուսանների անունները։ Այդտեղից իրենք ասում են՝ սա ձևափոխված Խոզանն է։
Եվ այդպիսի անհեթեթ, անհիմն, առանց որևէ փաստարկների նյութը շարադրվում է, հրատարակվում է եվրոպական լեզուներով, ներկայացվում է միջազգային հանրությանը, Արևմուտքին, որ, իհարկե, խաթարում է, վնասում է հայ երաժշտաարվեստի էթնոմշակութային ամբողջական նկարագիրը։ Խոսքս հիմնականում վերաբերում է, իհարկե, ժողովրդապրոֆեսիոնալ երաժշտության ժանրերին, պետք է շեշտեմ՝ աշուղական արվեստին, ընդհանուր համաարևելյան ժանրերին։ Հատկապես հայ աշուղների բազմալեզվությունն առիթ է դարձել, թեև այսպիսի տեսություններ մշակելուն և տարածելուն, որ հատկապես թուրքալեզու աշուղների ստեղծագործությունների մեջ են շոշափվում ավետարանական թեմաներ, Աստվածածնի գովքը, եկեղեցիներին նվիրված, սրբերին նվիրված թեմաները, ինչպես նաև ազատագրական, ազգային պայքարի թեման, օրինակ՝ Սասունի, Զեյթունի ազատագրական պայքարի թեման։ Նրանք թուրքերենով երգել են, և իրենք էլ նշել են, որ դա անում են, որպեսզի հասնի իրենց խոսքը լայն լսարանին, բազմալեզու լսարանին։
-Տիկի՛ն Երնջակյան, խորհրդային շրջանում խորհրդային իշխանությունների պետական քաղաքականությունը նպաստե՞լ է այս յուրացման գործընթացներին, թե՞ ՝ո՛չ, ու ինչպիսի՞ն է եղել այդ պետական քաղաքականությունը, ինչպիսի՞ ազդեցություն է թողել այս գործընթացների վրա։
Գիտեք, այդ շրջանում, իհարկե, մշակութային քաղաքականությունը մեծապես նպաստել է մշակութային վերելքին տարբեր հանրապետություններում, և ասես այդ քաղաքականության հիմքում դրված էր նաև, որ բոլոր ազգերը պետք է հավասար լինեն, որ բոլորը պետք է ունենան նույն արժեքները, միևնույն կառույցները՝ իրենց պատմական նախադրյալներով։ Այս համատեքստում դարձյալ ադրբեջանցիների մասին կարող եմ խոսել, օրինակ՝ Նիզամի Գյանջևիի խնդիրրը, որ դարձյալ պատվերով ստեղծված հրատարակություն է եղել, որտեղ հայտարարվում է մեծ ադրբեջանցի պոետ, որն, իհարկե, չի համապատասխանում իրականությանը։ Եղել են այսպիսի դեպքեր, բայց այդ բոլորը արվել է ավելի զուսպ և ինչ-որ տեղ՝ ավելի ընկալելի, ընդունելի հանգամանքներում։
-Այս պրոցեսներն ինչպիսի՞ ազդեցություն են ունեցել են մեր ինքնության խնդրի ձևավորման վրա, ադրբեջանի հասարակության ինքնության ձևավորման վրա։
-Իհարկե, ազդում է, կարծիք է ստեղծվում, ստերեոտիպներ են մշակվում, որ հայ աշուղների արվեստը զուրկ է ինքնատիպությունից․ դա կրում է աշուղական, թուրքական և ադրբեջանական աշուղական արվեստի ազդեցությունը։ Նույնիսկ այս մտքերը կամ տեսությունները տարածվում են և՛ հայ կոմպոզիտորների, և՛ սփյուռքահայ կոմպոզիտորների, դրանցից մեկն էլ անվանի կոմպոզիտոր Ալան Հովհաննեսն է՝ ամերիկահայ կոմպոզիտոր, որի ստեղծագործություններում հայկական տարրը շատ ակնհայտ է, որն ուսումնասիրել է Կոմիտասի ստեղծագործությունները, նրա դաշնամուրային պարերը։ Եվ ահա եվրոպական, ամերիկյան համալսարաններում ստեղծված մի շարք աշխատություններում, խոսելով այդ կոմպոզիտորի երգերի մասին, նշում են, որ, այո՛, աշուղական երգերի նմուշներ կան նրա մոտ մշակված, և հղումները գնում են ադրբեջանական աղբյուրներին, և հետևաբար այս աշուղական արվեստում նրանք դարձյալ փորձում են դիտել և տեսնել ադրբեջանական մշակույթի տարրերը։ Այսինքն՝ արձագանքների իմաստով, որ ասում եք ազդել է, ինչ հետքեր է թողել, այս առումով, իհարկե, որոշակի բացասական դեր է կատարել ինքնության ընկալումներում հայ մշակույթի։
-Որքանո՞վ է կարևոր մեզ համար փաստագրել հայկական մեղեդիները և ապացուցել դրանց ծագումը, որպեսզի հետագայում չունենանք նման խնդիրներ։
-Դա շատ կարևոր հարց է․ երաժշտական նյութի, բանահյուսական նյութի փաստագրումը, գրառումը և հրատարակումը։ Եվ այդ աշխատանքները տարվել են տասնամյակներ շարունակ հայ երաժշտագետների տարբեր սերունդների կողմից։ Հիմա էլ մեծ հաջողությամբ տարվում են։ Արվեստի ինստիտուտում ձայնադարան կա, որտեղ հավաքված են մեծ քանակությամբ երաժշտական նյութեր, արխիվներ, և ահա այդ արխիվների հրատարակումը, արխիվային նյութերի ձայնագրումը, թվայնացումն ամենաառաջին խնդիրներից են։ Այդ նյութերն ամփոփող կամ այդ նյութերի հիման վրա ստեղծված ժողովածուների շարքեր ունենք։ Այսինքն՝ աշխատանքները տարվում են և՛ Արվեստի ինստիտուտում, և՛ Երևանի Կոմտիասի անվան պետական կոնսերվատորիայում։ Հրատարակվում են ժողովածուներ՝ նվիրված հայ երաժշտական նմուշների առանձին ժանրերի, առանձին շրջանների նյութի հրապարակմանը․ դրանք հատորներ են հրատարակված, և շարունակական են այդ աշխատանքները։ Երևի դժվարությունն առավելապես կայանում է նրանում, որ այդ նյութերը բոլորը չեն թվայնացված, բոլորը չեն մատչելի։
--------------------------
Ադրբեջանական կողմը բազմամշակութային քաղաքականություն վարելու իմիտացիա է ստեղծում․ Ռուբեն Հովսեփյան
Արցախում հայկական ժառանգության պահպանման, տարածաշրջանում իսլամական ժառանգության, Ադրբեջանի կողմից այլ ազգերի մշակույթի յուրացման ու ոչնչացման մասին «Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամը զրուցել է հնագետ, մշակութաբան Ռուբեն Հովսեփյանի հետ։
-Պարո՛ն Հովսեփյան, գաղտնիք չէ, որ Ադրբեջանը փորձում է ոչնչացնել Արցախի հայկական ժառանգությունը․ անգամ միջազգային բազմաթիվ դերակատարներ են տեսնում այդ վտանգը ․ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ից մինչև Վատիկան Ադրբեջանին կոչ են անում պահպանել Արցախի հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը։ Ի՞նչ պատկեր է այսօր Արցախում։
-2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի և 2023 թվականի սեպտեմբերից հետո, երբ Արցախը ամբողջապես հայաթափվեց, Ադրբեջանը կիրառեց մի քանի գործիքակազմ․
Արցախում գտնվող հայկական մշակութային ժառանգությունը, քրիստոնեական մշակութային ժառանգությունը հայտարարվել է աղվանական։ Սա արվել էր դեռևս խորհրդային տարիներին, բայց, սկսած 2000-ականներից, և, հատկապես, 2020 թվականից հետո, ոչ միայն առաջ տարվեց այդ թեզը, այլև հայտարարվեց, որ Ադրբեջանի ուդիական համայնքը քրիստոնեական, «աղվանական» ժառանգության ժառանգն է, սեփականատերը: Սրանով ադրբեջանական կողմը սկսեց գործուն քայլեր ձեռնարկել այդ ժառանգությունը՝ քրիստոնեական, հայկական, յուրացնելու։ Որո՞նք են այստեղ ռիսկերը։ Բացի նրանից, որ ադրբեջանական կողմը հայտարարում է, թե քրիստոնեական ժառանգությունն իրենն է, նրանք նաև նշում են, որ հայերը վերջին 30 տարիներին, անգամ՝ խորհրդային տարիներին (ինչը զարմանլի է, քանի որ խորհրդային տարիներին ԼՂԻՄ-ը ամբողջապես Ադրբեջանի տարածքում էր), հայկականացրել են այդ ժառանգությունը։ Ի՞նչ են հասկանում նրանք՝ հայկականացնել ասելով․ իբր ավելացրել են հայկական արձանագրություններ, հայերեն գրություններով քարեր, խաչքարեր, և ադրբեջանական կողմը հայտարարում է, որ, ըստ իրենց մեկնաբանության, տարածքների ազատագրումից հետո իրենց առաջնային նպատակը հուշարձանները նախնական տեսքի բերելն է։ Այստեղ ամբողջ ռիսկն այն է, որ, եթե իրենք սկսեն աշխատանքներ իրագործել վանքերի, եկեղեցիների, անգամ՝ փոքր կառույցների վրա, վստահաբար հայերեն արձանագրությունները, խաչքարերը ոչնչացվելու են։ Ցուցումները գալիս են վերևից ՝ Իլհամ Ալիևի կողմից, որը, երբ 2021 թվականին այցելել էր օկուպացրած Հադրութի շրջանի Ծակուռի գյուղ, այցելել էր նաև այնտեղի եկեղեցի, ցույց էր տվել հայերեն արձանագրությունները՝ հայտարարելով, որ դա կեղծ է, որ հայերն են այն ավելացրել և պետք է նախնական տեսքի բերել։ Ահա թե ինչ է սպասվում պատմական ժառանգությանը։
1994 թվականից հետո Արցախում կառուցված հարյուրավոր խաչքարերը, եկեղեցիներն ու մատուռներն են, որոնք ադրբեջանական կողմը չի թաքցնում, որ ոչնչացնելու է։ Լավագույն օրինակն այն է, երբ 2020 թվականի դեկտեմբերին «Կոմերսանտ» թերթի ռուս լրագրողներն այցելել էին Թալիշ և հարցրել, թե ինչ է սպասվում գյուղում գտնվող հայկական հուշարձանին, ադրբեջանցիները հայտարարել էին՝ ինչը պատմական է, կմնա, ինչը նոր կառուցված է, ոչնչացվելու է։ Մենք այս գիծը շատ լավ տեսնում ենք վերջին 4 տարիներին․ բազմաթիվ կոթողներ քանդվել են, ոչնչացվել։
Արցախի էթնոդավանական, պատմական միջավայրի իսլամացումն է։ Այսինքն՝ ադրբեջանական կողմը փորձում է ցույց տալ, որ այդ տարածքներն առաջին հերթին իսլամական ժառանգության մասն են։ Դա արվում է արհեստականորեն, քանի որ Իլհամ Ալիևն այս վերջին տարիներին Արցախի տարածքում նոր մզկիթներ է կառուցում․ ոչ թե Վարանդայի, Ջրականի տարածքներում, որտեղ վերաբնակեցրել են ադրբեջանցիներին, այլ՝ Քարինտակում, Հադրութում, Մատաղիսում։ Այսինքն՝ բացահայտ հայական միջավայր ունեցող բնակավայրերում, որտեղ պատմականորեն այլ ազգեր գրեթե չեն ապրել։ Այստեղ մենք տեսնում ենք, որ ինքնության փոփոխություն է տեղի ունենում և կարևորվում է Ալիևի դերը՝ որպես մեկենասի, շինարարի, վերականգնողի․ սա ցուցադրական է արվում։
Գլոբալ առումով՝ հիմնականում կառանձնացնեի այս երեք կետերը ։
- Ադրբեջանի այս տարվա բյուջեով նախատեսված է 6 միլիարդի ներդրում Արցախում։ Պարզ է, որ այս գումարի մի մասով ոչնչացնելու են Արցախի հայկական մշակութային ժառանգության կոթողները, մի մասով այլ տեսքի են բերելու մշակութային հուշարձանները։ Նախապես հայտարարվել էր, որ Գանձասարն իր «նախնական» տեսքին պետք է բերեն՝ աղվանակացնեն։ Հակազդելու ի՞նչ մեխանիզմներ ունենք։
-Հակազդելու առաջին քայլերից մեկը մշտական մոնիթորինգի իրականցումն է, փաստերի ձեռքբերումն ու հանրահռչակումը․ այսինքն՝ որպեսզի անընդհատ խոսվի այս ամենի մասին։ Սա որոշակի առումով կարող է ադրբեջանական կողմին կանգնեցնել․ կարճաժամկետ, բայց կարող է էֆեկտ տալ։ Ինչ վերաբերում է միջազգային կառույցներին, խնդիրն այն է, որ նրանք հաճախ չունեն պարտադրող գործառույթ։ Օրինակ՝ ՄԱԿ-ը, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն հուշարձաններին վերաբերող տարբեր կոնվենցիաներ, բանաձևեր են ընդունում, բայց պարտադրելու, ստիպելու գործառույթ կարծես չունեն․ զորք չեն կարող ուղարկել Ադրբեջան ու ստիպել, որպեսզի ինչ-որ բան չարվի։ Դրա համար այդ հարցը բաց է մնում։ Համենայն դեպս՝ գոնե անընդհատ մշտադիտարկումը, նյութի վերհանումը, ներկայացումն արդեն կարևոր է, ինչն արվում է։ Միջազգային կառույցների առումով պետք է աշխատանքներ տարվեն, բայց պետք չէ չափից ավել հույսեր ակնկալել՝ իմանալով նրանց գործառույթները։
-Մենք անընդհատ խոսում ենք Արցախում հայկական մշակութային ժառանգության մասին՝ աչքի առաջև ունենալով բոլորիս հայտնի Գանձասարը, Դադիվանքը, Տիգրանակերտը, Ամարասը, բայց Արցախում կան բազմաթիվ այլ հուշարձաններ, հուշակոթողներ, թանգարանային նմուշներ, գրադարաններ, որոնց ճակատագիրն անհայտ է ու վտանգված։ Ունե՞ք արձանագրած փաստեր, ի՞նչ վիճակում են դրանք։
-Մշտադիտակումն իրականցվում է մի քանի կառույցների կողմից։ Կարող ենք փաստել, որ ադրբեջանական կողմը նպատակ չունի այդ ամենը պահպանելու։ Ինչ ճակատագիր է սպառնում դրանց՝ մեկ բառով դժվար է ասել, որովհետև կարծես թե կիրառվում են տարբեր մեխանիզմներ։ Օրինակ՝ Շուշիի պարագայում մենք տեսնում ենք, որ թանգարանային նյութերը, որոնք մնացել են քաղաքում, անհետացել են կամ թալանվել, կամ ադրբեջանական կողմը այդ ամենը դուրս է բերել, բայց ինչպես է ներկայացնելու, ինչ է անելու՝ մենք չգիտենք։ Այն, ինչ հիմա մնացել է օկուպացված Արցախում, դժվար է ասել՝ ինչ ճակատագիր կունենա։ Համենայն դեպս՝ տեսնելով, թե ինչ է կատարվում վերջին 4 տարիներին, բնականաբար, լավ կանխատեսումներ չունենք։ Շատ բարդ է, քանի որ ադրբեջանական կողմը խորամանակ քաղաքականություն է վարում։ Միանշանակ չի ցանկանում ցույց տալ, որ իր նպատակն Արցախի հայկական պատկանելիության փոփոխությունն է կամ՝ դրա ոչնչացումը։ Գուցե ոչնչացնեն, գուցե ցույց տան որպես աղվանական կամ՝ հենց հայկական, որ ասեն՝ տեսեք՝ մենք պահել ենք հայկականը։
Մշտադիտարկման մեր թիմը վերջին մի քանի ամիսներին արձանագրել է, որ ադրբեջանական կողմը խնդիրներ է դրել, թե իրենք իբր բազմամշակութային քաղաքականություն են վարում, հանդուրժողական են հայկական ժառանգության նկատմամբ։ Մենք տեսնում ենք՝ ադրբեջանցի տարբեր բլոգերներ, երբ շրջում են Ադրբեջանի հայաբնակ (խմբ․՝ նախկին) տարածքներում, նկարահանում են հայկական գերեզմանոցները՝ 19 րդ դարի կամ խորհրդային շրջանի, խոսքը միջնադարի մասին չէ, և ցուցադրում են՝ ասելով՝ տեսեք դրանք կանգուն են, մենք հանդուրժող ենք։ Հասկանում ես, որ դրանք ընտրողաբար են անում։ Բայց ինչո՞ւ այս օրինակը բերեցի, որովհետև իրենք տարբեր գործիքակազմ են օգտագործում այս հարցում։
-Ի՞նչ եք կարծում՝ Արցախը կարժանանա՞ Արևմտյան Հայաստանի ճակատագրին։
- Համենայն դեպս, այն, ինչ հիմա կատարվում է Արցախում, մենք տեսնում ենք, որ արագ տեմպերով տարածքի հայկական պատկանելիության գործընթացի փոփոխություն է տեղի ունենում, և ադրբեջանական ինքնության տարածում է տեղի ունենում։ Արևմտյան Հայաստանում մենք տեսնում ենք, որ վերջին հարյուրամյակում ոչնչացվել է հայկական ժառանգության զգալի մասը։ Ադրբեջանական կողմը հնարավոր է Արցախում ամբողջությամբ չքանդի (խմբ․՝ նկատի ունի հայկական հուշարձանները), բայց փոխելու է պատկերը։ Գուցե Արևմտյան Հայաստանի ճակատագրին արժանանա, բայց այլ գործիքակազմ է կիրառվելու։
-Պարո՛ն Հովսեփյան, առաջին հարցին պատասխանելիս Դուք նշեցիք, որ Ադրբեջանը գնում է Արցախը իսլամականացնելու ճանապարհով, բայց ինչպես նկատում ենք, խոսքը ոչ միայն Արցախին է վերաբերում, այլ՝ ամբողջ տարածաշրջանին։ Այսինքն՝ գրպանում են նաև իսլամական ողջ ժառանգությունը։ Ինչպե՞ս են հաջողում նրանք։
-Ո՞րն է այստեղ խնդիրը, եթե դիտարկենք Արցախը, ապա Արցախի մշակութային ժառանգության մոտ մեկ տոկոսը կազմում է իսլամական ժառանգությունը։ Ինչը մշտապես հայտնի է եղել, նաև հետազոտվել է հայ հետազոտողների կողմից։ Եվ հիշենք ուղղակի, որ խորհրդային տարիներին Ադրբեջանի ակադեմիական միտքը Արցախի իսլամական ժառանգությամբ գրեթե չի զբաղվել։ Հետազոտվել են երևի մի քանի հուշարձաններ ու Շուշիի մի քանի մզկիթներ։ Փաստենք մի քանի կարևոր բան ևս (քանի որ ադրբեջանական կողմը այդ նարատիվները փորձում է առաջ տանել), մինչև 17-րդ դարը պատմական Արցախի տարածքում մզկիթներ չեն եղել։ Բնականաբար, այս մզկիթների կառուցումը ներկայիս ադրբեջանական հանրույթի հետ կապ չունի։ Արցախի իսլամական երկրորդ կարևոր բաղադրիչը մահմեդական դամբարաններն են, որոնց զգալի մասը 13-րդ դարի վերջի-14-րդ դարի սկզբի են, և կառուցվել են հիմնականում Արցախի հարթավայրային տարածքներում։ Դա կապված էր մոնղոլական կայսրության, մոնղոլական վերնախավի հետ։ Այսինքն՝ խնդիրն այն է, որ ադրբեջանական կողմը, սկսած խորհրդայի տարիներից, երբ սկսեց ձևավորել ադրբեջանական ճարտարապետությունը, պատմագրությունը, փորձում էր տարածքի իսլամական ամբողջ ժառանգությունը ադրբեջանականացնել։ Լավագույն օրինակը Նիզամին է, ով հայտարարվեց ադրբեջանական բանաստեղծ։
Երկրորդ կետով ադրբեջանական պատմագրությունը փորձում է ադրբեջանականացնել Անդրկովկասում առկա մահմեդական իշխանությունների պատմությունը։ Դրանով ցույց է տալիս, հիմնավորում իր նկրտումները՝ այս կամ այն տարածքում։ Եվ իրենց ինքնության համար սա առանցքային է։ Արցախի պարագայում իրենք հիմք են վերցնում Ղարաբաղի խանությունը՝ որպես իրենց պետության կարևորագույն հիմնասյուն։
Ինչ վերաբերում է Իրանի հյուսիսային հատվածներին, ապա դեռևս խորհրդային ժամանակներից իրենց մոտ դրսևորվեց այն միտումը, որ կա երկու Ադրբեջան՝ Հյուսիսային և Հարավային։ Ե՛վ պատմության առումով, և՛ մշակութային առումով այն նույնն է։ Ինչ վերաբերում է ՀՀ-ին, նրանք նույն տրամաբանությամբ են առաջնորդվում․ վերցնում են Երևանի խանությունը, Նախիջևանի և ներկայացնում որպես իրենց պատմության մի մաս։
-Պարո՛ն Հովսեփյան, պատերազմից հետո այդ հավակնությունների ծիրում հայտնվեց Երևանի Կապույտ մզկիթը։ Մենք հակադարձում ենք, իրանական կողմից կա՞ն հակադարձումներ։
-Իրանական կողմի մասով չեմ կարող հստակ ասել․ զուտ դրա մասնագետը չեմ, բայց, բնականաբար, հայկական ակադեմիական միտքն այս ամենին արձագանքել է։ Իսլամական հուշարձանները լավ հետազոտված են, համարակալված։ Եվ, այս առումով, փաստերով ներկայացվում է։ Կարող ենք փաստել, որ հայ գիտական միտքը ավելի լավ գիտի, ծանոթ է իսլամական ժառանգությանը, քան ադրբեջանցիները, քանի որ վերջիններս սովետական տարիներին այդ թեմաներով չեն զբաղվել, բացառությամբ՝ Շուշիի մզկիթների ու մի քանի հայտնի դամբարանների։
-Տեսեք, հետաքրքիր տենդենց կա, որ ակտիվացել է Արևմտյան Ադրբեջան թեզի շրջանառության հետ։ ՀՀ տարածքում գտնվող Հայկական եկեղեցիները ներկայացնում են որպես թյուրքական։ Այս առումով կարելի՞ է ասել, որ ամբողջ տարածաշրջանն է վտանգված։
-Եթե վերցնենք ՀՀ տարածքի մշակութային ժառանգությունը, իհարկե, մտահոգիչ է․ ստեղծվել է «Արևմտյան Ադրբեջանի» հանրույթ, և դա ոչ թե ինչ-որ սիրողական մակարդակով է, այլ առաջին դեմքի կողմից է հովանավորվում։ Եվ մենք տեսնում ենք, որ եթե նախկինում՝ 2000-ականներին, նման հասարական կազմակերպությանը այդքան էլ չէին կարևորում, ապա հիմա առաջնային դեր է ստացել։ Ինչ վերաբերում է մշակութային ժառանգությանը, ապա սա զավթողական քաղաքականության, տարածքային նկրտումներ ունենալու լրջագույն ազդակ է։ Մշակութային ժառանգության հետ կապված իրենց մոտ շատ տարբեր դիսկուրսներ կան։ Քարոզչական նպատակով հրատարակվում էր մեծ քանակությամբ բրոշյուրներ, գրքեր և այլն։ Մեր մշակութային ժառանգությունը հայտարարվում է աղվանական, (ալբանական), որոշ դեպքերում՝ ադրբեջանական, թյուրքական։ Այստեղ մենք տեսնում ենք, որ նրանք շատ տարբեր են ներկայացնում։ Եթե նրանց ակադեմիական միտքը վերցնենք, ապա փորձում են ավելի շատ աղվանական (ալբանական) ներկայացնել։ Բոլոր առումներով մենք կարող ենք տեսնել, որ իրենք ինքնության փնտրտուքի մեջ են և ինչ-որ առումով խճճվել են։ Եթե վերադառնանք իսլամական ժառանգությանը, երբ խոսում էին Արցախի տարածքում իսլամական դամբարաններից, գոնե մինչև 60-ական թթ․ խոսում էին քրիստոնեական մշակութային ազդեցությունից, քրիստոնեական միջավայրից՝ չեզոք․ երբեմն նշում էին հայկական ազդեցությունը։ 80-ական թթ․ այդ ամբողջը չկա։ Եթե կա, ապա աղվանական ազդեցությունն է, սիրողական բրոշյուրներում քարոզչական նպատակներով փոխվել է և թյուրքական։
-Պարո՛ն Հովսեփյան, իսկ միջազգային գիտական հանրույթը ինչպիսի՞ վերաբերմունք ունի ադրբեջանական այս մտացածին երևույթների մասին ։
-Համենայն դեպս, միջազգային գիտական հանրույթը, ով տեղյակ է տարածաշրջանից, ով զբաղվում է այդ ամենով, բնականաբար, նրանց ասել, թե Էջմիածնի Մայր տաճարը աղվանական է կամ թյուրքական, այդքան էլ չի ստացվի։ Այսինքն՝ ադրբեջանական կողմն էլ հասկանում է՝ որ հանրույթին ինչ ներկայացնել։ Այստեղ պետք է տարանջատել՝ քարոզչական, ներքին լսարանի, միջազգային գիտաժողովներում իրենց կողմից տարածվող թեզերը, որոնք, բնականաբար, քարոզչական բնույթ են կրում։
Հարցազրույցը վարեց Տիրուհի Բայբուրդյանը
--------------------
Ադրբեջանցիներն Ամարասի վանական համալիրը ներկայացնում են աղվանական, սակայն իրականությունն այլ է
Միջնադարյան Հայաստանի ամենանշանավոր վանական համալիրներից մեկն Ամարասն է։ Ըստ 5-րդ դարի պատմիչ Փավստոս Բուզանդի՝ Ամարասի Սուրբ Գրիգորիս եկեղեցին` 4-րդ դարի սկզբին կառուցել է Գրիգոր Լուսավորիչը, իսկ ավարտին է հասցրել նրա թոռը՝ Գրիգորիսը, ում, ըստ հայ պատմագիր Մովսես Կաղանկատվացու, հուղարկավորել են եկեղեցու արևելյան կողմում։ 5-րդ դարի սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցն այստեղ հիմնել է Արցախի առաջին դպրոցը։ Ամարասը եղել է Արցախ-Ուտիք երկրամասի հոգևոր և եպիսկոպոսանիստ կենտրոններից մեկը։ Դարերի ընթացքում վանքը մի քանի անգամ ավերվել է օտար նվաճողների կողմից։ 15-16-րդ դարերում այստեղ գրվել և ընդօրինակվել են հայերեն բազմաթիվ ձեռագիր մատյաններ։ 2023 թվականի սեպտեմբերին Ամարասն օկուպացվել է ադրբեջանական զինուժի կողմից։
Անհնար է պատկերացնել, թե ինչպես կարող է Արցախի և Ուտիքի հայության հոգևոր-մշակութային կենտրոններից Ամարասը լինել «աղվանական» մշակութային կառույց, երբ անգամ դուրս էր Բուն Աղվանքի տարածքից։
Ադրբեջանցիները Ֆիզուլիին համարում են ադրբեջանցի պոետ, սակայն իրականությունը հետևյալն է՝
15-16-րդ դարերի բանաստեղծ Ֆիզուլին (Մուհամմեդ իբն Սուլեյման) ծնվել է Իրաքի Քերբելա քաղաքում։ Հավանաբար ուներ օղուզա-թյուրքական ծագում։ Կա կարծիք, որ նա ուներ նաև քրդական կամ պարսկական ծագում։ Նա ստեղծագործել է պարսկերեն, արաբերեն և թյուրքերեն։ Ֆիզուլին երբեք չի եղել ո՛չ Ատրպատականում, և ո՛չ էլ Շիրվանում։ Երբեք ոտք չի դրել ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետության տարածք, իրեն երբեք չի անվանել ադրբեջանցի (մի պարզ պատճառով, որ այդ ժամանակաշրջանում այդպիսի ժողովուրդ գոյություն չուներ)։ Այդ առումով նրան ճիշտ կլինի անվանել օսմանյան կամ պարսկական ստեղծագործող, քանի որ Իրաքի տարածքը այդ ժամանակաշրջանում մասն է կազմել սկզբում Սեֆյան Պարսկաստանի, այնուհետև՝ Օսմանյան տերության։
Ադրբեջանցիներն Ուզուն-Հասանին համարում են ադրբեջանցի և ադրբեջանական պետության սուլթան, սակայն իրականությունն այլ է
Նուսրաթ ադ-Դին Աբու Նասր Հասան-բեկը (1452-1478 թթ․), որը պատմության մեջ հայտնի է Ուզուն Հասան անունով, համարվում է թուրքմենական ակ-կոյունլու ցեղերի կողմից ստեղծված տերության սուլթան։ Նա սերում էր ակ-կոյունլուների ցեղային համադաշնության բայանդուր ցեղից։ Համաձայն Մահմուդ ալ-Կաշղարիի` «Դիվան լուղաթ աթ-թուրք» աշխատության՝ «Օղուզը մեկն է թյուրքական ցեղերից, որոնք են թուրքմենները․․․ Նրանք 22 ցեղից են կազմված։ Երրորդը՝ Բայանդուրն է»։
Ուզուն Հասանի կառավարման օրոք ակ-կոյունլուների պետությունը, որն իր մեջ ներառում էր Հայաստանը, Ատրպատականը, Իրանը, Շիրվանը, Միջագետքը, հասավ իր հզորության գագաթնակետին։
Պատմական որևէ աղբյուրում չկա հիշատակություն այն մասին, որ Իրանի փադիշահ տիտղոսը կրող Ուզուն Հասանը եղել է ադրբեջանցի, քանի որ այդ ժամանակաշրջանում (15-րդ դարի երկրորդ կես) նման ազգություն պարզապես գոյություն չուներ:
Երևանի նահանգ
«Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа» պարբերականի 1896 թվականի համարում[1] Երևանի ուսուցչական սեմինարիայի ուսուցիչ Վ. Դևիցկին հեղինակել է Երևանի նահանգի մասին «Արձակուրդային ճանապարհորդություն» խորագրով հոդվածը։
1894 թվականին Վ․ Դևիցկին ծանոթանում է Երևանի շրջակա տարածքներին։ Նա նշում է, որ այստեղ գյուղերը միահյուսված են, և միայն կես վերստ հեռավորության վրա գտնվող սյուներին առկա գրություններից կարելի է տեսնել նոր գյուղերի դիրքն ու տարածքը։ Թվարկելով Ղույլասար (Куйласар), Թոխանշալու (Тоханшалу), Գեդաքլու (Гедаклю) և մի քանի այլ գյուղեր՝ հեղինակը գրում է, որ այստեղ կողք կողքի ապրում են հայեր, թաթարներ և ասորիներ։ Այդ տարածքում բնակվում են նաև քոչվոր քրդեր, որոնք ամռանը հեռանում են Արարատի բարձունքները։ Հոդվածում նկարագրվում է ավերակ Վելիջան գյուղը, որից մնացել են քարե ցանկապատերի մնացորդներ և տապանաքարեր, որոնցից մի քանիսի վրա փորագրված են խաչեր։ Սրանք քրիստոնեական, հատկապես հայկական հետքի գոյության վառ ապացույցն են: Գյուղի լքվելն ու ավերակ դառնալը հեղինակը կապում է քրդերի անընդհատ հարձակումների, թալանի և սպանությունների հետ։
Նկարագրելով Սուրմալուի տարածքում գտնվող Իգդիր բնակավայրը՝ հեղինակը նշում է, որ դա մեծ գյուղ է՝ թաթար և հայ բնակչությամբ, որոնց թիվը հասնում է մոտ 5000-ի։ Հավանաբար այդ տվյալները ճիշտ չեն, քանի որ 1886 թվականի ընտանեկան ցուցակների համաձայն՝ Իգդիրում կար 366 տուն՝ 2912 բնակչով՝ բոլորը հայեր[2]:
Վ․ Դևիցկին գրում է, որ Օրդուբադի հարևանությամբ գտնվող հայկական Ներքին և Վերին Ագուլիս, ինչպես նաև մի քանի այլ գյուղեր բնակեցված են «զոկ»[3] անունով հայտնի հայերով։ Նրանք հիմնականում զբաղվում են առևտրական գործունեությամբ․ առևտուր են անում Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Մարսելում, Փարիզում և անգամ՝ Ամերիկայում։ Առևտրական գործունեությամբ զբաղվելով Արևմտյան Եվրոպայում՝ ոմանք կրթվում են տեղի համալսարաններում։ Ագուլիսցիները շատ են հպարտանում իրենց առևտրական գործունեությամբ և իրենց գյուղը համարում են Եվրոպայի կամ Փարիզի անկյուն։ Գյուղում կան մի քանի եկեղեցիներ և ավերակ վանքեր։ Ըստ հեղինակի՝ ագուլիսցիները վանական կառույցներն օգտագործում են որպես դպրոց, ուր սովորում են 400 տղա և աղջիկ:
Վ․ Դևիցկիի այս հոդվածը հերթական անկողմնակալ փաստագրումն ու վկայությունն է այդ տարածքներում ապրած տեղաբնիկ հայերի մասին։
[1] «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа» պարբերականի 1896 թվականի համար, թողարկում 21-րդ։
[2] Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г., издан по распоряжению Главноначальствующаго гражданскою частию на Кавказе Закавказским статистическим комитетом, Тифлис, Тип. И. Мартиросиянца, 1893, с. 196.
[3] «Զոկը» Գողթն գավառի մի քանի բնակավայրերի (Ագուլիս, Ցղնա, Տանակերտ, Քաղաքիկ, Հանդամեջ, Դիսար) հայերին տրված մականունն է: Հայտնի հայագետ Քերովբե Պատկանյանը գտնում էր, որ այս անվանումն առաջացել է այս, այդ, այն ցուցական դերանունների Ագուլիսի բարբառի հոկ, օկ, դոկ, նոկ բառերի զ նախդիրով՝զհոկ, զօկ, զդոկ, զնոկ ձևերից:
ՀՀ մայրաքաղաք Երևանից Նիդերլանդական Օրագրի համար Նաիրա Գասպարյան, բ․գ․թ․, ԵՊՀ դոցենտ
ԵՊՀ –ում արդեն բավականին փոփոխություններ են տեղի ունեցել համահունչ գլոբալ առաջընթացին․ դրանք ոչ միայն աշխատանքի ու դասերի կազմակերպման ոլորտում են, այլև սոցիալ-հոգեբանության, ուսանողական հետաքրքրությունների կազմակերպման ոլորտում, որոնց համար ստեղծված են բարենպաստ պայմաններ ղեկավարության կողմից։ Վերջին խնդրի առնչությամբ այսօր հսկայական աշխատանք են տանում ուսանողական խորհուրդները, որոնց ակտիվությունը դարձել է խիստ նպատակաուղղված և օգտակար ողջ ուսանողության համար։
Փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետի ուսանողական խորհուրդը համալսարանի մասնաշենքում ուսանողների իրազեկությանն և սոցիալական այլ խնդիրների հետ կապված իրականացնում էր սոցհարցում, որում ընդգրկված էին էական հարցադրումնետր։ Ինչպես հայտնի է անձը չի կարող խուսափել տեղի ունեցող գլոբալ փոփոխություններից։ Դրանք անպայման ազդում են անձի ինքնազգացողության, սոցիալական միջավայրում նրա վարքագծի վրա։ Օրինակ՝ դրանք կարող են առաջացնել ագրեսիվություն, տանել ինքնագնահատականի կտրուկ իջեցման, անձին դարձնել կախված շրջապատից։ Այսօրվա հարցումը փորձում էր ուսանողի ուշադրությունը սևեռել իր բնական հնարավորությունների, հուզական աշխարհի , հուզարտահայտման և վարքի կառավարման վրա։ Կարելի է ասել բոլորը մասնակցում էին մեծ հետաքրքրությամբ, իհարկե ցանկալի կլիներ, որ արդյունքները հրապարակվեին անանուն, որպեսզի բացի գիտական ուսումնասիրության նյութ դառնալուց, երիտասարդները կարողանային հասկանալ ինչ փոփոխությունների վրա պետք է աշխատեն երջանիկ լինելու համար։
Personality self-affirmation questionnaire at YSU
For the Diary of the Netherlands/ NidOragir From Yerevan, the capital of Armenia Naira Gasparyan, PhD, YSU, Associate Professor
At YSU, quite a few changes have already taken place in line with global progress: they are not only in the field of work and class organization, but also in the field of socio-psychology, student interests, for which favorable conditions have been created by the administration. In connection with the latter issue, today, students’ councils are doing a huge job, the activity of which has become highly targeted and useful for the students’ community.
The student council of the Faculty of Philosophy and Psychology conducted a sociological survey, organizing the practical part – the quiz with many significant questions - regarding student awareness and other social problems, in the university building. As is known, a person cannot avoid the global changes which are taking place all over the world, Armenia included. They necessarily affect a person’s well-being, personal behavior in the social environment. For example, they can cause aggression, lead to a sharp decrease in self-esteem, make a person dependent on their surroundings. Today’s survey was an attempt to draw the students’ attention to their natural abilities, emotional world, emotional intellect and behavior management. It can be said that everyone participated with great interest. Of course, it would be desirable for the results to be published anonymously, so that in addition to becoming a subject for scientific study, young people could understand what changes they need to elaborate in themselves so that they could be happy.
