Լուվենի կաթոլիկ համալսարանի առաջին հայ դոկտորը իր և Հայ Եկեղեցու բարեփոխումների մասին

Մեր հայրենակիցը՝ Խաչիկ Հովհաննիսյանը, անցած ամսվա վերջին Եվրոպայի ամենահեղինակավոր և հայտնի համալսարաններից մեկում՝  Բելգիական Լուվեն Լա Նյով կաթոլիկ համասլարանում (Université catholique de Louvain) հաջողությամբ պաշտպանեց աստվածաբանության դոկտորի գիտական աստիճանը: Թերևս  պատմության մեջ ունեցանք այս հնամենի ուսումնական հաստատության  դոկտորի կոչում  ստացած միակ հայ գիտնականը: Խաչիկ Հովհաննիսյանն այժմ գիտական աշխատանքին զուգընթաց դասավանդում է կաթոլիկ քոլեջում  կրոն, էթիկա և փիլիսոփայություն: Հետաքրքիր ծրագրեր ունի կապված  Հայ Եկեղեցու բարեկարգման և առհասարհակ  Հայ աստվածաբանությանն առնչվող հարցերին: Կարծում ենք մեր ընթերցողներին հետաքրքիր կլինի մեր թղթակցի զրույցը՝   աստվածաբանության դոկտոր Խաչիկ Հովհաննիսյանի հետ:

- Նախ շնորհավորում եմ բարձր գիտական աստիճան ստանալու կապակցությամբ: Որպեսզի ընթերցողին էլ ավելի հասկանալի լինի, շատ կարճ ասացեք. ի՞նչ է իր մեջ ներառում Աստվածաբանությունը,  Աստվածաշնչի ուսումնասիրությու՞ն, վերլուծությու՞ն,   թե  սրանց միասնական տրամաբանական եզրահանգումը։

-Աստվածաբանությունը գիտություն է Աստծու մասին, որի հիմքը Ս. Գրքային հիմնավորումներն են։ Աստվածաբանը հավատքի շրջանականերում խոսում է Մեկի մասին, ով խաչվել և հարություն է առել հանուն մարդկության փրկության։  Աստվածաբանության չափանիշն է Աստծու Խոսքը, կամ Աստվածաշունչը, որը կենդանի Խոսք է հաղորդակցվելու մարդկանց հետ։ Աստված կենդանի Աստված է և աստվածաբանության նպատակն է մարդկային ամբողջ իրականությունը ուղղորդել դեպի Աստծո իրականություն։ 

Աստվածաբանությունն իր մեջ ներառում է Հին և Նոր կտակարանի իմացություն և քրիստոնեական մտքի պատմություն։ Այս ամենի վրա աստվածաբանը սիստեմատիկ կերպով մեկնաբանում է քրիստոնեական հավատքի պարունակություն, հասկանալի և մատչելի ժամանակակից մարդուն։ 

Աստվածաբանությունը կարող է երկխոսության մեջ մտնել ցանկացած գիտության հետ, իհարկե պահպանելով իր գերագույն նպատակը կամ հավատարմություն իր թեմային, որն է Աստված։ 

-Երկու խոսք ձեր անցած ուղու մասին:

-Ծնվել եմ Հայաստանում,  աստվածաբանական կրթույունս շարունակել եմ Բելգիայում` Լյուվեն Լա Նյով կաթոլիկ համասլարանում:

Մագիստրատուրան ավարտել եմ «Աստծո զավակների վիճակը և արդարացումը Վ. Պանենբերգի մոտ և բանավեճ Լյութերի աստվածաբանության շուրջ» թեմայով, պրոֆեսոր Օլիվյե Ռիոդելի ղեկավարությամբ։  Այս աշխատանքը թույլ տվեց ինձ խորացնել բողոքական աստվածաբանության մասին  գիտելիքներս՝ գերմանական աստվածաբանության հետ կապված հատուկ հետաքրքրություններով: Մաստեր աշխատանքս ավարտելուց հետո  պրոֆեսորի կողմից առաջարկություն ստացա դոկտորական ատենախոսություն գրելու։

-ի՞նչ թեմայով  պաշտպանեցիք դոկտորական թեզը:

-Դոկտորականս  գրել եմ ֆրանսերենով՝ կարդալով ու ուսումնասիրելով բազմաթիվ գերմաներեն աղբյուրներ: Վերնագիրն է՝  «Ինչպես մտածել աստվածաբանական մարդաբանություն, Գերհարդ Էբիլինգի և Վոլֆհարթ Պաննենբերգի վիճաբանությունից»։     

Երկու աստվածաբաններն էլ պատկանել են լյութերական ավանդույթին, բայց նրանք առաջարկում են քրիստոնեական մարդաբանության երկու տարբեր մոտեցումներ: Նրանց ունեցած բացահայտ քննարկում-բանավեճը վերաբերում էր բարոյականության և աստվածաբանության փոխհարաբերություններին։  Ես այս երկուսի հարաբերությունից փորձել եմ ճշգրտել, թէ ինչ տեսակի աստվածաբանական մարդաբանություն կարող ենք ձեռք բերել։Որովհետև աստվածաբանական մարդաբանությունը նույնը չէ, երբ մարդը աստվածաբանությունը սկսում է բարոյականությունից (Sittlichkeit) և Աստծո իրականությունից (die Wirklichkeit Gottes):

Այս իմ աշխատությամբ փորձել եմ պաշտպանել աստվածաբանական մարդաբանություն, որը որոշվում է Աստծո վարդապետությամբ, կամ ավելի պարզ ասած՝ քրիստոնեական մտորում մարդու մասին, որն ավելի շատ կախված է Աստծուց, քան մարդու բարոյական իրավիճակից: Քրիստոնեական մարդաբանության գլխավոր նպատակը  մարդու գիտակցությունն է առ Աստված՝  նրա պատկերով և նմանությամբ,  ուղղորդելով հոգևոր ոլորտներ: 

-Հարցն այն է, թե ինչպե՞ս ենք մենք կապում մեր մարդկային գոյությունը, մեր լինելը և Աստծո իրականությունը: Ինչպե՞ս ենք մենք խոսում մեր գոյության և Աստծո հետ մեր ներկա իրավիճակի մասին:

-Այո, Աստծո և մարդու փոխհարաբերությունների մասին դատելով  ավելի լավ է չսկսել մտածել մարդու գործողությունների, տվյալ իրավիճակի մասին մտորումներով, այսինքն փնտրելով ու գտնելով մեր մեջ մեղավոր մարդուն, մանավանդ, երբ մարդու մտավոր սահմանները պարփակվում են բարոյական գիտակցության մեջ։  Մենք պետք է առաջին հերթին սկսենք մտածել Աստծո, մասնավորապես նրա սիրո մասին, և հետո ինքներս մեզ հարցնենք, թե ով է  մարդը նրա համար։   Աստված է համարվում մարդաբանության սկիզբը, ով բացահայտում է մարդուն և նրան դարձնում նոր արարած։ Սա ընդամենը մի օրինակ է։ Իմ աշխատանքով առաջարկել եմ նաև, թէ ինչպես կարող է դրական փոխազդեցություն ունենալ Աստծո խոսքը մարդկային հարաբերությունների վրա։ 

- Ասացիք, որ հետաքրքրված եք Հայ Եկեղեցու և առհասարհակ  հայ աստվածաբանությանն առնչվող հարցերով: Ինչպիսի՞ն եք տեսնում վիճակն այժմ և այդ ուղղությամբ ի՞նչ ծրագրեր ունեք, բացեք փակագծերը: 

-Կցանկանայի, որ մեր եկեղեցին կանոնավոր կերպով ներկայացներ  Հայ աստվածաբանությունը, նրա ուսմունքը, նոր մարտարհրավերները, որոնց այսօր հայ աստվածաբանությունն առնչվում է և պատասխան չի տվել, հստակ չի պարզաբանել  նույնիսկ շատ պարզ և հասարակ թվացող` «ի՞նչ է հավատքը»  հարցին։ 

Կցանկանայի, որ Հայ եկեղեցու բարեկարգության հարցերը բարձրացվեն միայն ու միայն աստվածաբանական շրջանակներում։ Աստվածաբանություն է այն միակ օղակը և հիմքը, որի վրա պետք է վերակարգվի, բարեկարգվի Հայ Եկեղեցին։   

Իհարկե պատրաստ եմ իմ գիտելիքներով օգտակար լինել մեր Եկեղեցուն: 

-Կարող եք ասել ինչպե՞ս :   

-Ահավասիկ մի քանի կարևոր դիտարկումներ Հայ Եկեղեցու աստվածաբանության և  բարեկարգության մասին:

Ըստ իս՝ ամենից կարևորագույնն այսօր այն է, որ հայ աստվածաբանությունը վերադառնա  իր ակունքին, այսինքն՝ ինչպե՞ս կարող է Աստված լինել աստվածաբանության թեմա։ Այսօր հայ աստվածաբանությունը ձուլվել է պատմության, կամ էլ մատենագրության մեջ, ինչի հետևանքով աստվածաբանությունը կորցրել է իր ինքնությունը։ Այ սա է պատճառներից մեկը, որ հարկավոր է Աստծո հեղափոխություն: Հիսուս Քրիստոսը, ով մեր մեջ է, եկեղեցու հիմքն է, պետք է հանդիսանա աստվածաբանության նպատակը: Այս հստակ թեզը պետք է բացատրել  և մեկնաբանել նորովի՝ յուրաքանչյուր  սերնդի համար, հասկանալի ու ըմբռնելի ժամանակակից մարդուն։ 

Նաև աստվածաբանությունը պետք է կենտրոնանա Աստծո ուսմունքի վրա, որպես պատասխան մարդու գոյաբանական հարցերի, լինի ոչ թէ պատմություն, այլ պատմություն սահմանված Աստծով։ Աստված պետք է լինի մարդու ամեն հարցերի վերջնական պատասխանը։ Աստված ստուգելով մարդու գոյությունը, նրան տալիս է ճշմարիտ ինքնություն։ Այս ամենը կարող ենք սահմանել, նոր լինել Քրիստոսի մեջ։ Ահա այսպես պետք է տեղի ունենա Աստծո հեղափոխությունը  և այս ամենը պետք է եկեղեցու ամբողջական գործունեության հիմքը լինի, քանի որ եկեղեցին իր  առաքելությունը գտնում է Քրիստոսի բերած նոր պատգամի մեջ։  Եկեղեցին անկախ չէ, այլ այն Ս. Հոգու գործի հետևանք է: և ահա այսպես  եկեղեցին դառնում է Քրիստոսի մարմին։ 

Աստված հայտնվել է Քրիստոսի մեջ, ինչի շնորհիվ մարդիկ հավատքով դառնում են Աստծո որդիներ և որդեգրվում Աստծո կողմից։ Այս որդեգրման գործընթացում բոլոր քրիստոնյաները դառնում են մեկ և հավասար Քրիստոսի մեջ, այս էլ այն հարցին է գալիս պատասխանելու, որ եկեղեցու ցանակացած հոգևոր գործունեություն հավասարության և հոգևոր ծառայության է միտված։

-Այս դիտանկյունով, որքանո՞վ է հայ Առաքելական Եկեղեցին համահունչ Աստվածաշնչի նորմերին։ Թվում է հակասություններն առկա են։ Ձեր մեկնաբանությունն այս կապակցությամբ։

-Իհարկե, Հայ եկեղեցին հեթանոսական ավանդություներով է ողողված, այն լուրջ մաքրման կարիք ունի հեթանոսական տարրերից։ Ավետարանը զգեստավորվել է հեթանոսական սովորություներով, խորքում Ավետարանը ձուլվել է հեթանոսության մեջ։ Ոսկորների պաշտում, անձերի պաշտամունք, հազարավոր տոներ, խաչափայտի բազում և զանազան տոներ, իրականը Խաչը կենդանի և հարուցյալ Քրիստոսն է, ով կենդանի խոսք է և որի միջոցով Ս. Հոգու կողմից մարդ հիացական հարաբերության մեջ է մտնում Աստծու հետ։ Կենդանի Աստված ավելի մեծ է, քանի որ որևէ նյութական առարկա, լինի փայտ, լինի Գրիգոր Լուսավորչի աջ... չի կարող փոխարինել Կենդանի Աստծուն։  Նյութապաշտությունը տեղ չունի քրիստոնեության մեջ: Ինչպես գերմանացի նշանավոր աստվածաբան Ադոլֆ ֆոն Հառնակն է նշում` դիվային «միաձուլում» է  տեղի է ունեցել հելլենիզմի և առաքելական ժառանգության միջև։ 

 Այս ամենից ելնելով եկեղեցին պետք է առաջնային տեղ հատկացնի և գերապատվություն տա այն փաստին, որ իր հոտի ամեն անդամին ուղղորդի դեպի Աստծու ներկայությունն ու Քրիստոսի սիրո պատգամը, որպես աշխարհի փոփոխման հիմք։   Աստծու իրական ներկայությունը, Քրիստոսի պատգամը և Աստծո Թագավորությունը հոմանիշներ են, որոնք սահմանում են եկեղեցու կյանքը։ Այս ամենի շուրջ պետք է միտված լինի Հայ Եկեղեցին և հրաժարվի անիմաստ և ոչինչ չտվող ծիսական կյանքից: Ավելին ասեմ՝ Ավետարանում նման ծիսական կյանք չկա։ Քրիստոս կենդանի խոսք է քարոզել, առաքյալները հավատարին լինելով իր խոստմանը, նույն այդ խոսքն են փոխանցել հաջորդ սերունդներին։ Ահա այստեղ է դրսևորվում հավատրմություն Քրիստոսի պատգամին ։ Ճշմարիտ եկեղեցին հավատարմություն է պահանջում Քրիստոսի խոսքերին և որի վրա էլ Ս.Հոգին հիմնում է, քանի որ եկեղեցին Ս. Հոգու գործողության հետևանք է։ Ահա այս ամենի հիման վրա պետք է Եկեղեցին կառուցվի, իսկ արդյո՞ք այսպես է Հայ Եկեղեցում։ Պատասխանը միանշանակ է` ոչ ։ Ժամանակն է, որպեսզի լուրջ կերպով Հայ Եկեղեցու ավանդույթները Ս.Գրքի լույսի ներքո վերանայել և դարձնել  եկեղեցու  գործունեության չափանիշ։ Ավանդությունը ինքնին վատ բան չէ, սակայն «Մեր Եկեղեցու ավանդությունը, որ ունենք Աստվածաշնչի վկայությունից է հաստատված»` ասել է Ս. Ներսես Շնորհալին։  Շնորհալին հստակ է ընդգծում, որ մեր եկեղեցու ավանդությունը բխում է Ս. Գրքից, ահա այստեղ է գտնվում եկեղեցու մշտական բարեկարգման գործընթացը։ Ինչպես հայ եկեղեցու աստվածաբան Արշակ Տեր Միքայելյան է ասում` Հայ եկեղեցին սրբազան ավանդությունը բարձր չի դասում Ս.Գրքից:

-Ըստ որոշ ընդդիմախոսների, Հայ Առաքելական Եկեղեցու արարողակարգերում ընդգրկված են տոներ, որոնք դուրս են  քրիստոնեական ընկալումներից, այլ խոսքով  հեթանոսական ծիսակարգեր են։  Ասենք` մատաղ անելը, վարդավառը,  Տրնդեզը, ծննդյան արարողակարգեր նշելը և այլը։ Սրանք որքանո՞վ են Աստվածաբանության մեջ ուսումնասիրվող նյութ։

-Ես մասամբ արդեն պատասխանեցի այս հարցերին, կարող եմ շարունակել միտքս, իրոք Եկեղեցու մի շարք տոներ հստակեցման և մեկնաբանության կարքի ունեն։ Եկեղեցի են թափանցել հեթանոսական տոներ, սակայն եկեղեցու հայրերը փորձել են իրենց ժամանակի ոգուն համապատասխան հարմարեցնեն քրիստոնեական ոգուն։ Դարերի ընթացքում մի շարք տոներ շեղվել է իրենց իրական նշանակությունից։ Մատաղը շատ հաճախ որոշ հոգևորակաների կողմից նույնացվել է Քրիստոսի զոհաբերության հետ, սակայն այն իրականում բարի գործողություն է ուղղված դեպի ընկածը, չքավորը։ Այս մատաղը նաև ազգային տոնի բնույթ է կրում և ամենից հետաքրքիրն այն է, որ մատաղի գառը օրհնվում է հոգևորականի կողմից։ Այս ամենը պետք է մերժվի և եկեղեցին ձեռնպահ մնա և այն համարի միայն ազգային սովորություն։ Վարդավառը նույնպես ազգային տոն է, իսկ Քրիստոնեական իրական տոնը Քրիստոսի Պայծառակերպություն է: Տրնդեզը նույնպես ազգային տոների շարքին կարելի է դասել, իսկ Տեառնընդառաջը Ավետարանի պատմություն է, Տիրոջը ընդառաջ գնալը։ Շեշտադրել նման տարաբնույթ տոները Հայ Եկեղեցու տեսանկյունով` հեռանում ենք Աստծու իրական ներկայությունից, ահա այստեղից է պետք սկսել Եկեղեցու քարոզչությունը։ Եկեղեցին ունի մի նպատակ` կապ ստեղծել մարդու կյանքի և Աստծու իրականության միջև, սա է համարվում Քրիստոնեության հավատքի հիմքը։  Ինչպես Ս. Գրիգոր Նարեկացին է ասում` «Քոնն է բժշկությունը, Քոնն է առատությունը, Քոնն է քավությունը (ԺԶ, Ա)… Ասա Խոսքովդ, և ես կբժշկվեմ»(ԺԷ, Բ)… Այս խոսքերի հիման վրա պետք է վերականգնվի Հայ եկեղեցին` ավելորդություներից դեպի Աստծու բժշկող իրականություն։ Բացարձակն ավելին է, քան հարաբերականը:

Հայ Եկեղեցին  շատ բանի ոչ թէ պետք է հարմարվի, ներմուծի մարդկային ավանդությունները, այլ  պետք է բարեփոխվի Աստվածային Հայտնության լույսի ներքո:

 Զրուցեց՝  Հայ Ազյանը

«Նիդերլանդական օրագիր»