Մարտիրոս Սարյանի ու Եղիշե Չարենցի կապերին նվիրված նոր գիրք

Մարտիրոս Սարյանի տուն-թանգարանը Եղիշե Չարենցի ծննդյան 125-ամյակի առիթով լույս է ընծայել «Չարենց–Սարյան» հոդվածների, հուշերի, ձեռագրերի ու նամակների 160 էջանոց ժողովածուն, որտեղ ներառված են երկու մեծերի ստեղծագործական կապերի և մտերմության մասին հոդվածներ, հուշեր և այլ նյութեր: Թեև գիրքն ամբողջությամբ չի ներառում Չարենց–Սարյան հարաբերությունների ամբողջականությունը, այնուհանդերձ այն հիմք է հետագա ուսումնասիրողների համար: Ներկայացնում ենք «Չարենց–Սարյան» ժողովածուի կազմող՝

ՎԱՐԴՈՒՀԻ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ

 Քո անունի, Չարե՛նց,

 Ասոնանսն է «Արև» – 

 Եվ – բառն «հանճարե՛ղ»

 Ե. Չարենց 

 Արև ու գույն սիրելը նշանակում է սիրել կյանքը… 

 Մ. Սարյան

Սիրելի ընթերցող, 20-րդ դարի խոշորագույն գեղանկարիչ Մարտիրոս Սարյանի և հանճարեղ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի փոխհարաբերությունները հայկական մշակույթի պատմության հետաքրքիր էջերից են:

Սույն ժողովածուն ներառում է նրանց ժամանակակիցների հոդվածները, հուշերն ու զրույց-պատումները, որոնք նախկինում տպագրվել են առանձին գրքերով կամ ցրված են եղել թերթերում, ամսագրերում և հանդեսներում, ինչպես նաև պահվում են Մարտիրոս Սարյանի տուն-թանգարանի պահոցում: Ժողովածուի նպատակն է համահավաք ներկայացնել այն ամենը, ինչը վերաբերում է Սարյանի ու Չարենցի անձնական և ստեղծագործական շփումներին՝ պատկերացում տալով նաև տվյալ ժամանակի ընդհանուր մթնոլորտի մասին: Որքան էլ վերջինս բարդ ու հակասական էր, համենայնդեպս, հագեցած էր արվեստի խորհրդավորությամբ: Նրանց հանդիպումները հավերժացել են բանաստեղծություններով, ձոներով, նկարներով և հուշերով:

Բարեբախտություն է, որ երկու մեծերի ստեղծագործական կապերին անդրադառնալով՝ խոսել ու գնահատել են գրականագետներ, արվեստաբաններ, նկարիչներ, մշակույթի գործիչներ...

Ամեն մի տող և ամեն մի հուշ, պատմական որոշակի իրադարձությունների և իրենց փոխհարաբերությունների յուրօրինակ վկաներն են: Կարևոր տեղեկությունները, փաստերը միահյուսվում են զգացմունքներին, խոհերին ու մտորումներին, բնութագրում են նրանց անցած ուղին, անձնական ու ստեղծագործական կապերը և այն միջավայրը, որի մեջ նրանք ապրեցին արարելով: Հանճարների ընկերակցությունը վայելած մարդիկ կա՛մ հմտորեն նկարագրում են, կա՛մ միայն մի քանի ժլատ գծերով, բայց տպավորիչ պատկերներ են ուրվանկարում:

Երկու տարերք, երկու բարդ ու հարուստ  ներաշխարհ և հազվագյուտ ներդաշնակություն... Երկու պայծառ ու լուսավոր անուն, երկու «արևորդի» (բնորոշումը՝ Կարպիս Սուրենյանի)… Ստեղծագործական համագործակցության տարիները ամփոփվում են հոդվածներում, հուշերում և նամակներում: Պատմական ծանր ժամանակների բեռով ապրող նվիրյալների բազմաշերտ հարաբերությունների ձևավորման հոգեբանական և ստեղծագործական նախադրյալները արդեն առկա էին... Գեղանկարչի և բանաստեղծի առնչություններն ու հոգևոր մերձեցումը, որոնք տևեցին մինչև բանաստեղծի ողբերգական մահը, սկիզբ առան 1922 թվականին. «...Դեռ 1923 թվականին, մեր ծանոթության երկրորդ տարում, ես նկարեցի նրա յուղանկար դիմանկարը...»: Նրանց արվեստի զուգահեռները հատվում են մարդկային երևակայության տիեզերական տիրույթներում...

Գուցե զարմանալի թվա, թե ինչու են Սարյանի նկարած շները կարմիր, մանուշակագույն, Չարենցի հերոսուհին՝ լուսամփոփի պես և կապույտ, իսկ նաիրուհին՝ հախճապակյա... Այդպիսին է հանճարների լեզուն: Դրանք գալիքի գույներն էին:

Իրավացի են այն տեսակետ հայտնողները, ըստ որոնց՝ Սարյանը արևի երգիչ է, քանի որ նկարիչը կտավներին է հանձնել հայրենիքի արևավառ տեսարանները: Նույն կերպ բանաստեղծը արևին էր ձոնում իր ութնյակները: Սարյանի կախարդական դեղինը, կապույտը, ոսկեդեղինը և Չարենցի բանաստեղծական խոսքում առկա գույները («կարմրածուփ բրոնզագույնը» և այլն) մեզ տեղափոխում են վերածնվող Խորհրդային Հայաստանի ժամանակները: Նրանք գալիք Հայաստանը ռոմանտիկ կառուցողներից առաջիններից էին, լուսաբացի ավետաբերները՝ տոգորված մեծ հավատով ու հույսով և վերածնվող հայրենիքը խորհրդանշող արևով: Այդ դժվարին ուղին գտնելու և հարթելու համար նրանց հանճարը, լավատեսությունը, կամքն ու ոգին բազում տառապանքների միջով անցան:

Գրքային նկարազարդումների տիրույթում Սարյանը 1900-ական թվականներից սկսած արդեն ուներ որոշակի հաջողություններ: Անկասկած, նա մինչև Հայաստան տեղափոխվելն ուներ գրական տեքստը հետազոտելու, պատկերազարդելու փորձ, քանի որ գրքի տպագրությանն  առնչվել էր դեռևս Մոսկվայում. 1911 թվին՝ «Գրական ալմանախ»-ի շապիկը, 1912 թվին՝ Վ. Տերյանի «Բանաստեղծություններ» ժողովածուի շապիկը, «Հայաստանի պոեզիա» անթոլոգիայի կազմը, Գ. Չալխուշյանի՝ հայոց եղեռնի մասին պատմող «Կարմիր գրքի» շապիկը և այլն:

Վարպետը 1920-30-ական թվականները գրքարվեստի զարգացման և վերելքի տարիներ է համարում: 1934 թ. «Ռոստամ և Սոհրաբ» գրքի սարյանական նկարազարդումը գեղարվեստական մակարդակով  անգերազանցելի է:

Սարյանն իր տաղանդի ուժով կարող էր թափանցել ժողովրդական ստեղծագործության խորքերը, ստեղծել գրական երկի ոգուն հարազատ նկարազարդումներ, գեղարվեստական գլուխգործոցներ: Անշուշտ, դա նույնպիսի մի թռիչք է, ինչպես և գեղանկարչության ասպարեզում նկարչի նվաճած բարձունքները:

1930 թ. հունիսի 1-ին կազմավորվում է «Հայպետհրատ»-ի գեղարվեստական բաժինը, որի վարիչ է նշանակվում բանաստեղծ  Չարենցը: Վերջինիս շնորհիվ, անկասկած, այդ ժամանակ մեծ վերելք է ապրել հրատարակչական ոլորտը: Ըստ Սարյանի, Չարենցը «հրատարակչական գործի պրոֆեսիոնալ էր, երազում էր ձեռքով շոշափել այն գրքերը, որոնք հայկական ոգի ունեն»: Սարյանն իրականացրեց Չարենցի երազանքը՝ ստեղծելով հայ գրքարվեստի լավագույն նմուշներ. Ավ. Իսահակյանի «Բանաստեղծություններ» ժողովածուի,  Հովհ. Թումանյանի «Հեքիաթներ»-ի, Գ. Մահարու «Մրգահաս»-ի շապիկները, Ե. Չարենցի «Երկիր Նաիրի» վեպը, Ֆիրդուսու «Ռոստամ և Սոհրաբ»-ը, «Հայկական հեքիաթներ» ժողովածուի ճակատազարդը և այլն...

Մեր և գալիք սերունդների համար գեղանկարչության և գրականության այս երկու հսկաների հետ ամեն մի հանդիպումը կենսական ուժի աղբյուր է: Նրանց կողմից սերունդներին ավանդված ժառանգությամբ մեծապես պայմանավորված է հայ ազգային մշակույթի ներկան և ապագան: Նրանց ստեղծագործական անցած ուղով անվերջ վերաիմաստավորվում են հայ մարդու գոյությունն ու համամարդկային մշակույթում մեր ժողովրդի զբաղեցրած պատվավոր տեղը:

Դարերից եկող և դարեր գնացող այս երկու արվեստագետները, ինչպես արևը, դեռ պիտի շարունակեն իրենց ընթացքը՝ լուսավորելով սերունդների ճանապարհը:

Ժողովածուի հրատարակության լույսընծայմանը աջակցել են գրականության և արվեստի թանգարանը, Հայաստանի ազգային պատկերասրահը, Եղիշե Չարենցի տուն-թանգարանը,  Ավ. Իսահակյանի տուն-թանգարանը, ինչի համար մեր խորին շնորհակալությունն ենք հայտնում:

Թեպետև Մ. Սարյանին և Ե. Չարենցին նվիրված բազմաթիվ գրքեր, ալբոմներ, հոդվածներ են լույս տեսել, այսուհանդերձ, մեր կարծիքով, ընթերցողին ներկայացվող այս պատկերագիրքն իր յուրօրինակությամբ ուրույն տեղ կզբաղեցնի նրանց նվիրված հրատարակությունների շարքում: 

Գիրքը չի հավակնում լիարժեք արտացոլելու երկու մեծերի փոխհարաբերությունների ողջ գունապնակը՝ շարունակությունը թողնելով գալիք ուսումնասիրողներին:

Մարտիրոս Սարյան. Եղիշե Չարենցի դիմանկարը 1933թ.

«Չարենց–Սարյան» գրքի մասին (Antares Media Holding):

Ներկայացնում է Մարտիրոս Սարյանի տուն-թանգարանի տնօրեն Ռուզան Սարյանը: