ԷՐԳՐԻ ՀԻՇՈՂՈւԹՅԱՆ ՊԱՀԱՊԱՆԸ

ՎԱՉԱԳԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Բան․ գիտ․ դոկտոր, պրոֆեսոր

Գավառի պետ․ համալսարանի

Հայոց լեզվի և գրականության ամբիոնի վարիչ

Մուշեղ Գալշոյանի արարած աշխարհը գերակշիռ բովանդակությամբ առնչվում է հայ ժողովրդի ճակատագրի պատմությանը, ավելի կոնկրետ XIX դարավերջին և XX դարասկզբին տեղի ունեցած ողբերգությանը, որ ծանրանիստ խարանի նման հետք թողեց ժողովրդի գիտակցության, հոգեբանության վրա։ Հայերի պատմությունն իր բնույթով էապես տարբերվում է մյուս ժողովուրդների անցյալից ոչ այնքան ձևով (ամեն ժողովուրդ անցնում է զարգացման որոշակի ճանապարհ, այդ ընթացքում անխուսափելի են նմանությունները), որքան բովանդակությամբ, միայն իրեն հատուկ անհատակ կորուստների ու զրկանքների բեռով։ Ազգային-ազատագրական շարժումները սկզբնավորվեցին իմպերիալիզմի դարաշրջանում՝ ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ՝ Արևելքում։ Բայց, ի տարբերություն Ավստրո-Հունգարիայի և Ռուսաստանի՝ Օսմանյան կայսրությունը ամենահետամնաց ռազմա-ֆեոդալական երկիրն էր, որ անհրաժեշտ էր քաղաքակիրթ երկրներին՝ իրենց նկրտումներն իրականացնելու, հարմար պահին նաև առանձին պատառներ թռցնելու համար։ «Բայց չէ պիտի մոռանալ, որ մի այսպիսի վատաբաստ դիպվածքում առաջ քրիստոնյայք կկողոպտվին, կմերկանան և կմեռանին [1]»։  Նալբանդյանական մարգարեացումը իրականացավ։ Ազգային դեմք ու դիմագիծ, մշակույթ ունեցող ժողովուրդներն ավելի վտանգավոր էին՝ հայեր, հույներ, նաև՝ բուլղարներ։ Քրդական վաչկատուն ցեղերն առանձնակի վտանգ չէին ներկայացնում, առօրյա ավարառության, հարստանալու տենչով բռնված, նրանք գործիք դարձան բռնապետության ձեռքին՝ մոռանալով իրենց հիմնարար խնդիրները։ Եթե Ռուսաստանում, Ավստրո-Հունգարիայում ազգային ինքնագիտակցության եկող ժողովուրդները ճնշվում էին «բարեկիրթ» եղանակներով՝ արգելվում, սահմանափակվում էր ազգային կրթության, մշակույթի գործընթացը, ապա 1890-ականների կեսերից ամբողջ Օսմանյան կայսրության տարածքում սկսվեցին հայերի հրեշավոր կոտորածները։ Դրանք Եվրոպայի պատմության մեջ իրենց նախօրինակը չունեին։ Առանձին գործիչների ահազանգն ու պարսավանքները ոչինչ չփոխեցին դեպքերի ընթացքի մեջ, Եվրոպան չանսաց մեռնողների հառաչանքին, որպեսզի երկու տասնամյակ անց ինքը հեծեր բռնության լծի տակ։

Դեպքերի խառնափնթոր քաոսում և հետագայում հայերի պատմությունը հատւկ բնույթ ընդունեց՝ մինչև օրս չստանալով իր վերջնական ձևակերպումը, մինչև վերջ չհասկացվելով համաշխարհային հանրության կողմից ու մնալով մենակ։ Այն ժողովուրդները, որոնք մարտնչեցին անկախության համար, ունեցան իրենց հայրենիքը, սակայն իրադարձությունները հայերիս աղետների տարան։ «Հայ համայնքը իր մեջ խաղաղվելու հիմքեր չի գտնում։ Նա տանուլ տվեց իր ազգային-ազատագրական պատերազմը՝ վճարելով ահավոր մի գին և երբեք չհասավ հաղթանակի» [2]։ Աշխարհն անտարբերությամբ խաչեց արդարությունն ու ճշմարտությունը, աշխարհն իր մեղքի բաժինն ունի։ Երկար ժամանակ թե՛ պատմագրությունը, թե՛ գրականությունը երևույթների պատճառը փնտրեցին մարդկության խլության ու սֆինքսյան անտարբերության մեջ։ Նման հայեցակետը մի կողմ թողեց հարցադրման մյուս կողմը, որը պակաս կարևոր չէ։ «Նոր նպատակաուղղվածություն՝ ժողովրդի պատմական իրադարձությունների ռեալ գնահատում, ճշտել աշխարհի և սեփական մեղքի սահմանները» [3],-գրում է Գալշոյանը 1969 թվականին։ Գրականության տեղաշարժին տրված բնորոշումն առաջին հերթին վերաբերում էր իրեն՝ Գալշոյանին։ Սեփական վրիպումների պատճառները տեսնելն ու բարձրաձայնելը ոչ այնքան անհրաժեշտ, որքան պարտադիր էր գրողի համար, որովհետև «ձմռանը սայթաքողները ամռանը հա ոտքերը քարերին են խփում» [4]։ Ուրեմն՝ պատմությունը հերոսական անցյալի, հաճախ էլ ինչ-որ իդիլիկ դեպքերի շարան չէ և ամենից առաջ անցյալ չէ։ Պատմությունն իր ամենատարբեր դրսևորումների մեջ մեր տունն է, մեր երկիրը, մեր բնավորությունն ու ապրելու, մաքառելու կերպը։ Պատմության կորուստները, սեփական հոգին քննելն անհրաժեշտ է այսօրվա ու վաղվա վրիպումները թույլ չտալու, գոյատևման ոլորտներում անխաթար քայլելու համար։ Անցյալի ընկալման նմանատիպ «գործնական» բնույթը մեծ չափով նպաստեց Գալշոյանի ստեղծագործության քաղաքացիական կրքի շիկացմանը, փաստերի նպատակամետ մեկնաբանմանն ու գեղարվեստական կշռի բարձրացմանը։ Պատմության վերակենդանացումն անհրաժեշտ հանգամանք է ոչ այնքան «ով ենք մենք»-ի սահմանները ճշտելու, որքան գոյատևելու, «ինչպես պետք է ապրենք»-ի պատասխանը գտնելու համար։ Սրա հետ կապված՝ խիստ կարևորվում էր ավանդների հարցը։ «Ի տեղ բաց նամակի» հոդվածում անհանգստանալով ժամանակակից երիտասարդության ուժերի անտեղի մսխումից ու անգործությունից՝ գրողը նոր սերնդին այլասերումից փրկելու կարևոր ճանապարհ է համարում հայրերի՝ ավանդներին վերադարձը։ «Միտք չունի,-ասում է նրանց փիլիսոփայությունը,- ընկնել շռայլության ետևից, շռայլությունը երջանկություն չի կարող բերել։ Ուրեմն, քիչը շատ ընդունիր և նայիր հոգուդ խորքը և այնտեղ որոնիր քո երջանկությունը»։ [5]

Պարզ է, որ խնդիրն ավելի բարոյա-փիլիսոփայական բնույթ ունի, շռայլությունը կարող է կործանարար լինել ժողովրդի համար, ընչաքաղցության կռվի մեջ պարտվում են բոլորը, այստեղ հաղթողներ չկան։ Ապրելու և գործելու նման կերպը գրողի համոզմամբ չի կապվում հարկադիր պայմանների հետ (ջարդ, պատերազմ, տնտեսական դժվարություններ և այլն), դրանց առկայությամբ մեր նախնիներն ավելի պինդ ապավինեցին այդ խորհրդին։ «Իսկ ակունքը մեր բնությունն է, քիչը շատ ընդունելու, փոքրը մեծ տեսնելու խորհուրդը մեր բնաշխարհի հարազատ ծնունդն է, հատկապես նաև այդ երկրի ու բնության տեր մարդկանց ապրելու և գործելու կերպը, որը սերնդեսերունդ փոխանցվելով գալիս էր»[6]։ Հայերի փիլիսոփայությունն ինքնակատարելագործման, անհատի հոգևոր զարգացման այնպիսի մի ճանապարհ էր, որ հնարավորություն կտար հեռու մնալ մանրուքներից ու ուսնկից դառնալ նրանց, ովքեր պահում են երկիրը։ Պարտադիր չէ, որ պատերազմ լինի ու նոր հասկանանք, որ ամեն մեկի որդին իր որդին լինելուց բացի երկրի զինվորն է։ Իսկ ոչ մի զինվոր զենք չի վերցնում միայն իր հորը պաշտպանելու։ «Նա բոլորի զինվորն է» [7]։ Միանգամայն պարզ է, որ խիստ արդիական հարցեր շոշափելով, արվեստագետն ապավինում է արմատներին։ Ժամանակի սրընթաց հոսքն իր հետ տանում է այն ժողովուրդներին ու ցեղերին, որոնք ոգեղեն չեն, հեռանկար չունեն, այս աշխարհի մեջ չունեն իրենց աշխարհը։ Ուրեմն, քիչը շատ ընդունելու, քչով բավարարվելու, աշխարհին լիաչք նայելու փիլիսոփայությունը միայն սկիզբն է անցյալին դառնալու, անցյալին հաղորդակցվելու համար, էականը ազգային ոգու ճշմարիտ ժառանգորդ դառնալն է։ Իսկ ոգին չունի սկիզբ ու վերջ, ունի միայն ընթացք։ Երևույթներին նման մոտեցումը պատմության ժամանակի յուրօրինակ ընկալում է, որ հնարավորություն է ընձեռում հարցերը տարաբնույթ ամբողջության մեջ դիտել։ Սակայն հոդվածը հրապարակախոսական լինելով՝ միաժամանակ ընդգրկում է գրականագիտական խնդիրներ, որը խիստ կարևոր է Գալշոյանի ստեղծագործության էությունը հասկանալու համար։ Հարցադրումը՝ «կարո՞ղ ենք նոր սերնդին վերադարձնել պապերի ոգին» [8], առաջին հերթին ուղղված է խոսքի վարպետներին։ Իսկ ոգին փոխանցել «թեթև ու բութ գրչով» հնարավոր չէ, ոգին անհրաժեշտ է զգալ, որն ամեն մեկին չի տրված։ Պարզ է , որ ավանդների խնդիրը գրողի համար բավականին լայն ըմբռնում է և չի սահմանափակվում որևէ գրողի կամ գրողների համար հոգեորդի լինելով, նրանց ճանապարհով գնալու հանգամանքով։ Ճշմարիտ գրողը, ծննդյան օրից, արյան հետ ժառանգում է ինչպես ազգային մշակույթը, այնպես էլ անցյալի զգացողությունը, որ ենթադրում է իրեն՝ գրող-քաղաքացուն պատմության անմիջական ժառանգորդն զգալու հանգամանքը։ Այս օրգանական միասնությունն իր մեջ ներառում է համոզմունքը, թե պատմությունը երբեք չի ընդհատվում, այլ շարունակվում է այսօրվա մեջ, իսկ անցյալը լավ լինի, թե վատ՝ պարզապես անհնար է անտեսել։ Եվ որքան էլ վերակրկնենք Հերակլիտոսի խոսքերը, թե հնարավոր չէ միևնույն գետը երկրորդ անգամ մտնել, միևնույն է՝ ճակատագրի և ժողովրդի կանչով ճանապարհ ելած գրողի համար պարզ է, որ պատմությունը նաև ինքն իրեն կրկնելու բնույթ ունի, թող որ ձևով, դրսևորման կերպով տարբեր, ներքուստ, էությամբ նույնը կամ գրեթե նույնը։ Եթե կա տարբեր ժամանակներն ի մի բերելու, համզգալու մեծն կարողությունը, ուրեմն, կա անցյալի, հետևաբար և՝ ներկայի ու ապագայի կորուստների զգացողությունը։ Այս դեպքում «քիչը շատ» ընդունելու փիլիսոփայությունը հակասության մեջ է մտնում ժողովրդի պատմական բախտի, նրա ճակատագրի հետ։ «Կյանքը գտածուրիկ է» [9], -ասում է հերոսներից մեկը, մի բան, որ չի արտահայտում ժողովրդի շահերը և կարող է կործանարար լինել ապագայի համար։ Սա գրողի դրամայի անկյունաքարն է, որը երբեք չի վերածվում հոռետեսության։ Ավելին՝ հերոսական ոգին փոխանցելու նպատակը մեկն է՝ մի կողմ նետել պատմության քառուղիներում ժողովրդին պարտադրված նահատակի կեցվածքը և ապրելու համար չմուրալ, այլ խոսել հավասարի իրավունքով և ամեն պահի պատրաստ լինել անակնկալ հարվածին դիմակայելու։ Գալշոյանը դառնում է ժողովրդի հոգևոր վերածնության գաղափարախոս- նահատակը, որ գրողական բնազդով զգում է ոչ միայն անցյալի ու ներկայի կապը, այլև դրանց միակերպությունն ու համընդհանրությունը։ Այս օրգանական միասնության մեջ է բացահայտվում Գալշոյան-արվեստագետի դրաման, որովհետև չկա անցյալի պարտություն․ կորուստները շարունակվում են այսօրվա, ճյուղավորվում սերունդների էության մեջ, դառնում բնավորություն, պայմանավորում աշխարհին ու մարդկանց դիտելու նրանց կերպն ու կենսափիլիսոփայությունը։ Հայ ժողովրդի ճակատագիրը, նրա պատմությունը բնույթով կանխորոշել է հարցերի այն շրջանակը, որոնք միտված են ներքին թեմային, և որն ամբողջանում է գրողի վիպակների, հրապարակախոսական հոդվածների, պատմվածքների մեջ։ Իրենց ամենատարբեր դրսևորումների մեջ Գալշոյանի երկերն արտացոլում են էրգրի ու էրգրացու ճակատագիրը, ծանր, անխուսափելի կորուստներով լի դրաման։ Նրանց յուրաքանչյուրի կյանքն անվերջ ու անդադար [9]  մաքառում է սեփական ճակատագրի դեմ՝ լինելության համար։ Այդ պայքարն ավարտվում է պարտությամբ, և կամ այն առավել իրական ու շոշափելի է դառնում հետագայում՝ կյանքի մայրամուտին, երբ լքում են երիտասարդական ավյունն ու ուժը, իր երկրում տունը պահելու հույսին փոխարինում է կործանված երկրի ոգին պահելու զգացումը։ Մի ժամանակ այդ մարդիկ զինվորներ էին գործով՝ իրականում, այժմ նրանք զինվորներ են հույսերի ու ձգտումների ոլորտում։ Ճակատագիրը մի կողմ շպրտեց մարդկանց այն երկրից, որ իրենց էր պատկանում, աշխարհն ասես դադարեց նրանց համար տուն լինելուց։ Ժողովուրդը մնաց իր ցավի ու ոգորումների հետ մենակ, պատմության համընդհանուր հոգսի մեջ՝ անփոփոխ ճակատագրով։ Գալշոյանը կարևորում է և ժամանակի խնդիրը։ Գրականությունը նրբորեն ու խորությամբ պետք է բացահայտի մտքի և զգացմունքների միջև եղած ուռճացող բևեռացումը։ Ժամանակի անխուսափելի ընթացքը տանում է հինը, և հաճախ պարտադրում է նորը։ Այն ավելի ու ավելի է հեռացնում մարդուն իր ինքնությունից, սեփական արմատներից, ազգային ավանդներից։ Մարդկայնությունը չկորցնելու, գոյատևելու համար պարտադիր է հետ նայելը։ «Սա հետ նայել չէ», «Հիմա վայրկյանը օր է կտրում, օրը՝ տարի»։ [10] Երեխաների մանկությունը կիսատ է մնում, անժամանակ վրա հասած պատանեկությունն է կիսատ մնում ու թվում է՝ երիտասարդները չպետք է ծերանան։ Աշխարհը համընդհանուր թափից մղվում է առաջ՝ ամեն ինչ դուրս է եկել հունից, ամեն օր ավելի ու ավելի զգալի է դառնում օտարացումը, ծնվում է հակասություն՝ մարմնի ու հոգու, ուղեղի և զգացմունքների։ Սակայն ժամանակի՝ գրողին հատուկ ընկալումը կա դեռևս 1967 թվականին գրած «Ու՞ր ծերուկ․․․» էսսեում։[11] Ընդամենը ամիսներ առաջ տեղի ունեցածը ընկալվում է որպես վաղուց կատարված, անցած մի բան, որ ուզես թե չուզես, մի նոր ձևով է վերհիշվում, և դրանով ավելի է շեշտվում ժամանակի անշրջելի բնույթը։ Անցյալում սկիզբ չունեցող, երաժշտության պես անմարմին ու ամեն պահի իր գոյությունը հիշեցնող մի երևույթ կա գրողի յուրաքանչյուր ստեղծագործության մեջ։ Այն, իբրև կարևորագույն գործոն, շատ բանով է նպաստում առաջադրված պրոբլեմների կշռույթին ու խորքին։ Գրողին ժամանակ հասկացությունը չի հետաքրքրում իբրև փիլիսոփայական կատեգորիա։ Վերջինս բովանդակություն ու ձև է ստանում ազգային ճակատագրի, նրա լինելության կերպի բացահայտման ընթացքում։ Սկիզբն ու վերջը հատուկ կարգով է ընդգծում կյանքի անվերջանալիության ու ամեն պահի հոսքը։ Ժամանակի անցողիկության գաղափարը, որ բազմիցս արտահայտվում է մաեստրոյի բերանով («էս ժամանակն ամեն գիշեր) ատամ է թափում, նորը հանում»),[12] ներքուստ միահյուսվում է գրողի խոհերին։ Ենթատեքստում էսսեն ձեռք է բերում դրամատիկ բնույթ, ամեն օրն աննպատակ, անգիտակից ապրել՝ նշանակում է բաց թողնել կյանքը, չօգտագործել մարդուն ընձեռած միակ հնարավորությունը։ Գրողին անհանգստացնում են մարդկային հարաբերություններում տեղի ունեցող տեղաշարժերը, որոնք կատարվում են ո՛չ հօգուտ մարդու, առավել ևս ո՛չ հօգուտ ազգի գոյության։ Խստորեն փոխվել է ուժերի հարաբերակցությունը, անկայուն ու հանկարծահաս է դարձել կործանող ուժը։ Պռոշ իշխանը մի ժամանակ համառել ու մնացել է երկրի տերը, հիմա առանց Վայոց ձոր հասնելու՝ «մի հազար, հինգ հազար կիլոմետր հեռու տեղ նվազ մի մատ կմոտենար մի կոճակի ու․․․ Առ քեզ, իշխան իշխանի մեկը․․․»։[13] Մի ոտքի չափ տարածքի վրա իշխանություն ունենալու անդիմադրելի ու անպարագիծ փափագը ոչինչ է անկամ ու աննպատակ մի շարժումի դեմ։ Ընդհանուր առմամբ սույնը քաղաքակրթության զարգացման միտում է։ Ազգի ճակատագիրը, նրա պատմական բախտն առանձին դեպքերում չունի անշրջելի ընթացք, այստեղ է, որ ժամանակը «դեմ» է ընկնում, մի նոր կերպ «կրկնում է իրեն»։ 1279 թվականին Ներսես Մշեցին Առաքելոց վանքից հասել է Վայոց ձոր ու գլխավորել կրթության գործը, 700 տարի հետո նույն անվանակիրը նոր-նոր սովորում է, որ «սարին սար են ասում»։ Անցյալի ու ներկայի միջև զուգահեռը, Ներսես Մշեցու սկզբի ու վերջի համադրումն ընթերցողին հարկադրում է նայել իր անցած ճանապարհին և փորձել ապրել այլ կերպ, քան ապրել է մինչև այժմ։ Ժամանակի մեջ ունեցած կորուստն անդառնալի է, այն պիտի կարողանա լրացնել նոր սերունդը։ Ժողովրդի տարիքը չի որոշվում զուտ թվերի թվաբանական գումարով։ Էսսեն կառուցվածքային առումով ևս հատկանշական է․ հետագայում գրողը ապավինեց իր նախընտրած ձևին․ ներկայի և անցյալի համադրումները ժամանակային տարբեր շերտերով դարձան Գալշոյանի ստեղծագործության բնորոշ հատկանիշներից։ Էսսեի «ժամանակային դաշտը» կազմված է առանձին հատվածներից, որոնք հարաբերականորեն անկախ են։ Բացի այդ՝ գրողը նախընտրում է դեպքերի ոչ հաջորդական ընթացքը, այս պարագայում հարցադրումները ձեռք են բերում ավելի լայն իմաստ՝ միաժամանակ ոչ մի պահի չի թուլանում գրողի ներկայության պատրանքը։ Շարադրման նման սկզբունքն ունի մեկ այլ առավելություն․ գրողն ազատ է փաստերի մեկնաբանման մեջ․ ծավալվելու հնարավորություն է ստեղծվում։ Ի հայտ է գալիս ոչ ժամանակային, այլ աշխարհայացքային շերտ, որը թեթև կասեցնում է գեղարվեստական ժամանակի ընթացքը, բայց ամբողջական է դարձնում ասելիքը։

Գալշոյանի մշակած նյութն ինքնին դրամատիկ բնույթ ունի, սակայն նրա երկերում ամբարվեց դրամայի այն բաժինը, որը երբեք չհասավ հոռետեսության։ Դրաման խորացրեց նրա հերոսների մարդկային նկարագիրն ու համոզմունքները, նպատակին հասնելու ձգտումը։ Ավելին՝ Գալշոյանի ստեղծած «էրգիրը» դարձավ մեր ոգեղեն գոյության, մեր հարատևման խորհրդանիշը։ Երբ 1980 թվականի հոկտեմբերի 15-ին ողբերգականորեն ընդհատվեց Մուշեղ Գալշոյանի կյանքը, նրա հետմահու գրական փառքին ոչ ոք չկասկածեց։ Նա ստեղծել էր ծավալով փոքր, սակայն գեղարվեստական կշռույթով մեծ գրականություն։ Արվեստագետ քաղաքացու իր կեցվածքով Գալշոյանը որոշակի հեղինակություն էր, որն ավելի էր ամրապնդվելու հետագա տարիներին։ Քննադատներն ու գրողներն անդրադարձան իրենց գործընկերոջ ստեղծագործությանը ներքին անհրաժեշտությունից մղված։ Հրապարակումներն ու հոդվածները, հարցազրույցներն ու առանձին դիտարկումները հետզհետե ամբողջացրին արձակագրի դիմանկարը։ Եվ գրեթե ամեն անգամ խոսք ասվեց լավի իմաստով. Գալշոյանի զտարյուն գրականությունն այլ բան չէր ենթադրում։ Սակայն ո՞րն էր համակրանքի (և է) պատճառը, հիմքը։ Եվ ինչու՞ է այդ գրականությունն այսօր ապրում, նաև նախանշում որոշակի ուղիներ ինքնության բացահայտման ճանապարհին։ Երբ գրականությունն օտարվում, անջատվում է հեղինակից, ապա որոշակի ֆունկցիա կատարում է միայն այն դեպքում, երբ ընթերցվում է՝ դրանով իսկ ձևավորելով որոշակի մտայնություն, կարծիք։ Գալշոյանի գրական լիարյուն կյանքի, նաև երկարակեցության եթե ոչ միակ, ապա գլխավոր պատճառն այն է, որ նա մնացածներից ավելի շուտ, ինքնատիպ միջոցներով առաջադրեց այնպիսի հարցեր ու դրանց լուծման ճանապարհներ, որոնք այսօր հուզում են մեզ։ Ազգային ինքնագիտակցության այն կերպը, որ բերում է գրողը, չի դառնում կեցվածք ու ստեղծված կացությունից դուրս պրծնելու միջոց։ Իր անցյալն ու իրեն ճանաչելը առավելություններով ու թերություններով, ժողովրդի համար դառնում է նորօրյա գոյության հիմք։ Ասելիքն այնքան համահունչ էր ու հրատապ, որ երկերն իրենց բարձր գեղարվեստականության մեջ նման էին մարտի դաշտ ուղղված հրամանների՝ անկեղծ ու երբեք չթուլացող կիրք, անկեղծ ու խենթացնող խոյանք, որ փլել է մարդկային գոյությունն ու ինքնագիտակցությունը կաշկանդող ամբարտակները և ի վերջո գտել բնականոն ու ճշմարիտ ճանապարհը։ Գալշոյանը հենց սկզբից ըմբռնեց, որ երբեք գրականության մեջ չպետք է նրա բովանդակությունն ընդունել որպես գաղափարական, իսկ արտահայտման ձևը գեղագիտական ուղղվածություն։ Գրականությունը ծնվում է ցավից և ասվում է կոնկրետ ու հստակ նպատակադրում ունենալով։ Խոսքն ասվում է այն պահին, երբ դրա անհրաժեշտությունը կա։

Պատասխանատվության զգացումը ժամանակակիցների, սերունդների, նաև անցյալի նահատակների առջև, կարճ՝ պատմության համազգացությունն առավել զգայուն են դարձնում գրողին։ Եվ այս ճանապարհին, որ նվաճվում է հաստատուն քայլերով, Գալշոյանը հավատացած է, որ ամեն պատմվածքի, ակնարկի ու տողի մեջ ժողովրդի գոյության կռվանները, նրա դիմագիծն ու հոգեբանությունը բացահայտելու ուղին անցնում է բացառապես արվեստագետի հոգու միջով։ Եվ որ իրականն ու ճշմարիտը երևույթները մեկնելու այն տրամաբանությունն է ու արտահայտման կերպը, որի մեջ ինքն առավել քան համոզված է։ Սա էական յուրահատկություն է՝ խիստ բնորոշ Գալշոյանի ստեղծագործությանը։ Քիչ են այն արվեստագետները, որոնք պահպանելով վերին աստիճանի օբյեկտիվություն ասելիքը կենդանի բնավորությունների մեջ մարմնավորելու իմաստով, նույնպիսի հմտությամբ լինեն սուբյեկտիվ՝ երևույթների մեկնաբանման ոգու, սեփական հոգու կրակը պատմության բոցին միախառնելու առումով։ Գալշոյանը մեկն էր մեր գրականության այն բացառիկ անհատներից, որոնք կարող էին ասել, թե այն ինչ կատարվեց ինձ, նաև ձեզ հետ, ես դա գիտեի նախապես։ Նրա զտարյուն գրականությունը զուլալ էության մեջ հզոր էներգիայի կուտակումով որոշակիորեն «նախապատրաստում» էր այն վերափոխումները, որ կատարվեցին 80– ականների երկրորդ կեսից սկսած։ Ազգային հոգեբանության մեջ տեղի ունեցած տեղաշարժերը հայելային շրջադարձի ձևով ամրագրված են գալշոյանական պատմվածքներում ու ակնարկներում, դրանք ապագա մաքառումների արահետներ են հիշեցնում։ Ստացվում է, որ գրողը չէր փնտրում, նա չէր փնտրում հերոսներին, չէր փնտրում թեման, չէր փնտրում ժամանակը, չէր փնտրում ցավը։ Նա գտնում էր։ Գրողն ընտրեց վտարանդու կեցության ձևը։ Գալշոյանն ամեն պահի իր հերոսների հետ էր ու երբ բարձրաձայնում էր, խոսքը հնչում էր որպես մենախոսություն, որն ավելի ինքնաճանաչման բնույթ ուներ։ Նա երևույթները բացարձակի կարևոր ու անտրոհելի մասն էր դիտում և ինչպես ամեն մի մեծ արվեստագետ մենակ էր։ Նպատակն ինքնաճանաչման հետ նաև հիշողության բեռն առավել իրական ու որոշակի դարձնելն էր։ «Գալշոյանը ժառանգական իրավունքով ձեռք մեկնեց մեր հիշողության բոցավառվող ջահին և ավելացրեց նրա կրակը»։ [14] Եղեռնի թեման սկսվում է արհավիրքի հետ։ Այն շարունակվելու է հետագայում և յուրօրինակ փորձաքար է հայ գրականության համար։ Աղետից հետո ցեղասպանությունը ներկայացնող գրականությունը գերազանցապես պատմողական էր՝ զգացմունքային ծանրա- բեռնվածությամբ, տառապանքն աշխարհին ի լուր հայտնելու ներքին մղումով։ Ի հայտ եկան և այնպիսի երկեր, որոնցում զինված պայքարի կոչ էր արվում (Ս. Պարթևյան՝ «Անմահ բոց», «Զանգը հնչեց», Ալեքսանդրիա, 1917թ.)։ Թերևս առավել համարձակ էին նրանք, ովքեր փորձեցին արհավիրքի մեջ սեփական մեղքը որոնել։ Օշականը թուրքի բնազդային մղումները բացահայտելիս տեսնում էր և «հայի բերած չարիքը հային» («Ծակ պտուկը», «Հաճի Ապտուլլահ», «Մնացորդաց»)։ Շահնուրը ևս ինքնաքննադատական հակումների մեջ խիստ էր. «Հայը ամուլ է, անծին, անպտուղ» («Նահանջը առանց երգի»)։ Խորհրդային երկրում՝ Մահարու, Բակունցի, Չարենցի երկերում,եղեռնի արձագանքները խուլ ճիչի էին նման։ Մահարին աքսորվեց, մնացածները զոհվեցին։ 50-ականների երկրորդ կեսից սկսած թեման իր ամենատարբեր արտահայտությունը գտավ Ն. Զարյանի («Երկրորդ կյանք» 1960-ականներ), մասնավորապես Պ. Սևակի («Անլռելի զանգակատուն», «Եռաձայն պատարագ»), Շիրազի («Հայոց դանթեականը»), Սիլվա Կապուտիկյանի, Համո Սահյանի, Վահագն Դավթյանի, Գևորգ էմինի, Մարո Մարգարյանի, Հրաչյա Հովհաննիսյանի ստեղծագործություններում։ Մասնավորապես, Սևակի պոեմներում առաջադիր սկզբունք էր հայոց եղեռնի բարոյական իմաստավորման խնդիրը։ Հետագայում այս ուղիով է զարգանում ցեղասպանության թեման Ստեփան Ալաջաջյանի, Սերո Խանզադյանի, Պերճ Զեյթունցյանի երկերում։ [15] Այս շարքում տարբերվում են Խաչիկ Դաշտենցի ստեղծագործությունները («Խոդեդան», «Ռանչպարների կանչը»), դրանք առավել կամ պակաս խորությամբ բացահայտում են դարասկզբի շարժման հերոսական բնույթը։ Իրականի և առասպելականի միահյուսումը «Ռանչպարների կանչում» շարադրման հիմնական որակն է, մթնոլորտը ձևավորող ամենահզոր կռվանը։ Պատումի արտաքին գծերի խտացմամբ է գրողն հասնում ստորջրյա հոսանքի տպավորության ստեղծմանը։ Էականը ընդհանուրն է։ Կերպարը, որպես անհատ, ասես տարրալուծվում է մշուշի մեջ, պատմությունը՝ «հեքիաթայինի», և ընթերցողն էլ առասպելականի մեջ դժվարանում է պատումը որպես պատմություն ընկալել։ Դաշտենցն օգտագործելով պատմական, աշխարհագրական աշխատություններ, ականատեսների վկայություններ և հուշագրություններ՝ ընտրել է այն դրվագները, որոնք նախընտրելի են և բացահայտում են դիմադրության մասնակիցների առասպելական ոգին։ Գալշոյանն առասպելականի և բանահյուսության փոխարեն ընտրում է առավել իրական գույներ։ Այդ պատճառով էլ, թեև ակնհայտ երևակայական թռիչքներին, ընթերցողն զգում է դեպքերի իրական բնույթը, որ ժամանակի առումով համեմատաբար մոտ է, կենդանի և դրանով իսկ ներգործուն։ Դաշտենցի համար կարևորը պատմության անձավներում ծրարված փաստն է։ Պատահական չէ, որ կարելի է ցույց տալ հուշագիրների և «Ռանչպարների...» ընդհանուր եզրագծերը, պատկերների նույնությունը։

Գալշոյանը փաստն իմաստավորում է ներքնապես, դեպքը լուսավորվում, պարզվում է արվեստագետի մտքի, գրողական ճշմարիտ բնազդի շնորհիվ։ Կարևորը փաստի ներմուծումը չէ, այլ լինելության փիլիսոփայությունը, դեպքերի պատճառահետևանքային կապերի բացահայտումը, որ ի վերջո նրա հերոսներին հանգեցնում է մի նոր եզրահանգման, այն յուրօրինակ հասունության ընթացք է, որ վերընթաց բնույթ ունի։

Գալշոյանը պատմությունը վերակենդանացնող չէր, նա վերաիմաստավորված պատմությունը միջոց էր դարձնում ապագայի համար և ուժերի գերագույն լարումով փորձում էր ձևավորել նոր հոգեբանություն ու աշխարհայացք։ Պատմության ցավը չտեսած, բայց պատմության վառած արյունն իր երակներում ժառանգած գրողն արարեց արևոտ և անկրկնելի մի աշխարհ, որտեղ մարդիկ ներս են մտնում վախվորած քայլերով, բայց դուրս են գալիս ոգեպնդված կամքով։ Գալշոյանը մեր նվիրական ապրումների ու խոհերի կավե խրճիթը մտավ և այն թողեց իբրև մարմարե շինություն, ժամանակն առավել խորհրդավոր ու անկրկնելի է դարձնելու այդ տաճարը։

Գրականություն

1. Նալբանդյան Մ․, Երկեր, Ե․, Սովետական գրող, 1985, էջ 485։

2. Միհրանյան Ա․, Հայկական հարցը և արդի քաղաքագիտությունը,«Վերածնված Հայաստան», Ե․, 1990, հ․ 5, էջ 7։

3. Գալշոյան Մ․, Սկզբունք և ելակետ, Ագռավաքար, Ե․, «Հայաստան»,1990, էջ 317։

4. Գալշոյան Մ․, Բովտուն, Ե․, 1981, «Հայաստան» հրատ․, էջ 513

5. Գալշոյան Մ․, Ի տեղ բաց նամակի, Ագռավաքար, Ե․, 1990,«Հայաստան», էջ 336։

6. Նույն տեղում։

7. Նույն տեղում, էջ 334։

8. Նույն տեղում, էջ 337։

9. Գալշոյան Մ․, Ագռավաքար, Ե․, 1990, «Հայաստան», էջ 71։

10. Գալշոյան Մ․, Բովտուն, Ե․, 1982, «Հայաստան» հրատ․, էջ 513։

11. Գալշոյան Մ․, Ագռավաքար, Ե․, 1990, «Հայաստան», էջ 115-122։

12. Գալշոյան Մ․, Ագռավաքար, Ե․, 1990, «Հայաստան», էջ 117։

13. Նույն տեղում, էջ 122։

14. Գասպարյան Դ․, Հելիկոնի աստղը, Ե․, 1988, Սովետական գրող, էջ 329։

15.Энциклопедия, Армянскии вопрос, Е., 1991, Главная редакция армянской энциклопедии, с. 131-135.

---------------------

Մուշեղ Գալշոյան. «Դավոն»

Հողե հատակին բացված անկողնում պառկած է Դավոն։ խնամքով սափրված է, հագել է բոլորովին նոր սպիտակեղեն– դեռ անցյալ տարվանից էր գնել՝ հատուկ այսօրվա համար— և, օրն է՝ հագել է ու մաքուր անկողնում մեկնվել թիկունքն ի վար։ Աչքերը կիսախուփ են, թևերը՝ ծաղկավոր վերմակին ձգած, շապիկի փողպատը բաց է, և կրծքի ճերմակ մազերը խճճված եղյամի պես գլխահակ խորհում են։
Պատուհանից ներս փրթած լուսե մի թել եկել է Դավոյին երկինք տանելու։ Արևի փունջը շուլալվել է նրան, խաղում է կրծքի ճերմակ մազերի, կոտրված ճերմակ բեղի հետ, կարմիր ու կապույտ կայծկլտում կիսախուփ աչքերի դիմաց, խուտուտ տալիս կոպերը։
Դավոն լուռ է։ Միայն կոպերն են շողիկի հետ հարց ու փորձի մեջ։ Ճակատն ու աչքերը խուտուտ տվող լույսի շողը, կոպերի վրա պարս բռնած կարմիր ու կանաչ պեծերը ինչ–որ բան են հուշում՝ անցած մի օր, մի դեպք, ցանկալի մի բան... Եվ Դավոյի խլվլացող կոպերը, ճակատի առնական կնճիռները լարված որոնում են...
Համերկրացի ծերունիները շրջապատել են նրան։
Առավոտյան, երբ Ղավոն պատվիրեց, որ նոր սպիտակեղենը հագցնեն, ապա և՝ անկողինը թախտից վար առնեն-բացեն գետնին և որդուն ուղարկեց Պչուկին կանչելու՝ իր համերկրացուն, անցած կռիվների զենքի իր ընկերոջը, բոլորը հասկացան, որ Դավոն ճամփորդ է... Եվ համերկրացի ծերունիները եկան — հավաքվեցին։ Առաջինը եկավ երկաթագործ Համզե Պչուկը, եկավ Գ՛ևորգ Չաուշի արնակից մքթենցի Գրիգորը, եկավ Բջե Ավեն, եկավ խըբլջոզա Մանուկը, եկավ խութա Միրոն, եկավ Տիգրանը, հիթենքցի Մոսեն... Բոլորը եկան. Դավոն էր գնում։ Մարութա վանքում խաչի փոխարեն սուրը համբուրած տալվորցի Դավոն գնում էր։ Արևմարքի հետ Դավոյի շունչը խառնվելու էր Մարութա սարի ամպերին, և Կաբլորաքարի կատարին ճախրող ծեր արծիվը կրծքից մի փետուր էր պոկելու, ու իրիկնապահի բոցերով այրվող փետուրը թփրտալու էր Տալվոոիկի երկնքում։
Համզե Պչուկը ոտքը շեմից ներս դնելու հետ կանչեց.
— Դավո՜ո, ավեր տուն, կերթա՞ս... Կերթա՞ս։ — Կրկնեց Համզե Պչուկը և ծունկ ծալեց ընկերոջ մահ– ճի մոտ։ — Զիս մենա՞կ է կթողիս, Դավո։
Դավոն գտավ, սեղմեց ընկերոջ ձեռքը, և Պչուկը զարմացավ.
— Մեջ քու երակներուն էդքան ուժ կա, Դավո, դու ու՞ր է կերթաս։
«Կռիվ է կերթամ, Պչուկ,— Դավոն մտքում պատասխան տվեց և հանկարծ... հիշեց... Այն, ինչ այդպես լարված որոնում էր՝ գտավ, անցած–գնացած այն պատմությունը, որը աչքերին ընկած շողքն էր հուշում, կոպերի դիմաց թռվռացող կարմիր ու կանաչ պեծերի պարսը, Դավոն հիշեց... Ցից– քարի կռիվն էր... Հիշեց ու ավելի ամուր սեղմեց ընկերոջ ձեռքը։
«Կհիշի՞ս, Պչուկ, Ցիցքարի կռիվ քու մի՞տքն է»,– կնճիռները ողողվեցին ժպիտով։
 — Քու ճակտին ուրախություն կա, Դավո,— նկատեց Համզե Պչուկը,— դու էրգի՞ր է կերթաս:

Կռիվ է կերթամ, Պչուկ, կգա՞ս»։– Նրան թվում էր, թե կարող է բարձրաձայնել, բայց չէր հասկանում, թե ինչու բերան չէր բացում։
 — Քու սիրտն ի՛նչ կուզե, Դավո,— հիթենքցի Մոսեն անժամանակ հարց տվեց։
 Դավոն դժգոհ տնքաց։
«Իմ սիրտ կուզե...,- հետո ուզեց շուրթ շարժել, որ Մոսեն լսի և նրան թվաց, թե, իրոք, ձայնարկու ասաց,— զիս չխանգարիս, Մոսե, թող որ...,— և սեղմեց ընկերոջ ձեռքը,– կռիվ է կերթամ, Պչուկ, կգա՛ս... Ով զարկվեց՝ դավաճան է... Ցիցքարի կռիվ քու մի՛տքն է... կհիշի՞ս...»
 2
 Թշնամին բազմաթիվ էր։ Նեղում էր։ Նեղում էր հատկապես ձախ թևից։ Այդ կողմ, թշնամու ձախակողմյան ճակատի թիկունքին, գյուղ կար։ Բնակիչները հավաքվել էին գյուղեզրին, պարզ երևում էր, մեծ ու փոքրով, կին, տղամարդ հավաքվել՝ աղմուկ–կանչվռտուքով խրախուսում էին ցեղակից զինվորներին։ Մետաղե իրերի շխկշխկոց, հրավառություն, ոռնոց, գյուղեզրի տան կտուրին կանգնած մեկը երգում էր՝ զիլ ու անընդմեջ... Թալանչի ամբոխի ոռնոցը հեչ, բայց ռազմադաշտի գլխին ծորացող այդ գանգուր ու արնաթաթախ Երգը խենթացնում էր։ Եվ իրեն այնպես էր թվում, թե հենց այդ երգն է պատճառը, որ իրենց ձախ թևը թուլացել է, ձախակողմյան տղերքը այդ Երգից փախչել են ուզում... Եվ ու՞ր է զորավար Անդրանիկը. աջի կամ կենտրոնի հաշվին, թեկուզ մի դասակով, ինչու՛ չի ամրապնդում ձախ թևը...
Ձախակողմից ճապաղ մի բլրակ էր զատում ճակատները, և ով առաջինը գրավեց բլրակին ցցված ժայռաբեկորը, հաղթանակը նրանն էր։ Կռվի Ելքը որոշելու էր հարմար դիրքով այդ Ցիցքարը. զորավար լինել պետք չէր այդքանը հասկանալու համար... Պչուկին ուսնկից կռվում էր, բայց ուշքն ու միտքը Ցիցքարն էր... ՈՒր է, թե ինքն ու Պչուկը հաջողացնեին դիրք բռնել այդ քարե թիկունքին։ Լիներ ու դառնային ճնճղուկ, լիներ ու դառնային օձ, լիներ ու դառնային... Եվ քաշեց Պչուկի թևից... •
«Ուրիշ ելք չկա»,— համաձայնեց Պչուկը։
«Ու զարկվել չկա։ — Գոռաց ինքը ու նայեց Պչուկի աչքերի մեջ։ — Ով զարկվեց՝ դավաճան է»։
 Հետո... Քարի թիկունքից իր ու Պչուկի հրացանները որոտում էիր անընդմեջ. “ով զարկվեց՝ դավաճան է”,— փոխնիփոխ գոռում էին ինքն ու Պչուկը, և նշան բռնելու ժաման ակ չկար։ Եվ հարկ չկար, սրտներում գալարվող վրեժը հրացանների փողերից պոռթկում—պարպվում էր թշնամու նամարդ ճակատին, շանթում ռազմադաշտին ծորացող երգը։
Իրիկնապահին թշնամին նահանջեց, և մտան գյուղ։ Բնակիչները գյուղը չէին լքել, նույնիսկ չէին թաքնվել, գիտեին, որ գյուղ մտնողը Անդրանիկ փաշի բանակն է՝ ոչ ոքի մատով չի դիպչի։ Նրանք աղ ու հացով դիմավորեցին գյուղեզրին, հենց այնտեղ, ուր առավոտից հավաքված ոռնոցով ոգե– վորում էին ցեղակից զինվորներին։ Դիմավորողները ծերունիներ էին, կանայք, երեխաներ և մի երիտասարդ՝ բարձրահասակ, գեղեցիկ աչքունքով ու ինքնահավան կեցվածքով։ Նա, ամբոխով շրջապատված, բոլորից մի գլուխ բարձր, քաղցր-մեղցր ժպտում էր զորավար Անդրանիկին։
«Դու ինչու» զենք չես վերցրել,– փորձեց զորավարը,— և ինչու չես կռվում»։
«Ես զենքի մարդ չեմ փաշա,– երիտասարդի շուրթերից ծորում էր ժպիտը,— ես միայն երգել գիտեմ»։
 Սա՞... ուրեմն սա՞ էր... սա՞... կատաղությունից լալկվեց ինքը, աչքերի դիմաց թռվռացին կարմիր ու կանաչ պեծերը, խենթացած քաշեց սուրը և լսեց Անդրանիկի սաստող ձայնը՝
«Դավո»։
«Փաշա, զիմ թև մի բռնե,— գժված դարձավ զորավարին և դեմքը հազիվ նկատեց. Անդրանիկի դեմքը նշմարվեց՝ պարուրված թռվռացող կարմիր ու կանաչ պեծերով։— Իրավունք տուր, փաշա”։
«Դավո, փեզեվանկը գեղեցիկ է և երգել գիտե. պետք է ապրի”։
«Իմ տոհմի էգն ու որձը գեղեցիկ չէ՞ր, փաշա։ ՈՒ՞ր Են։ Իմ տոհմ երգ չունե՞ր, փաշա, ու՛ր է իմ տոհմի երգ... Իրավունք տաս—չտաս՝ կսպանիմ...”։
3
 — Կսպանիմ, փաշա,— լսվեց Դավոյի կռվարար ձայնը։
 Ներկաները անհանգիստ նայեցին Դավոյին, և Բջե Ավեն կանչեց.
 — Ելի՛, ելի, Դավո, Տալվորիկ կռի՜վ է, տնավեր, ինչի՛ ես պառկե։
 Դավոյի հոնքերը դժգոհ զարկվել էին իրար, և նա ծանր շնչում էր...
 4
«Կսպանիմ»,— գժվել էր ինքը և նույնիսկ չզգաց, թե ինչպես թռցրեց երիտասարդի գլուխը և... տեղն ու տեղը ականջն ընկավ զորավարի հրամանը՝
«Մահ Դավոյին»։
 — «Փաշա, — Պչուկը կանգնեց Անդրանիկիկ դիմաց, — Դավոն է»։
«Մահ Դավոյին»։
Սասունցի զինվորներից էլի միջամտողներ եղան. Մանուկը, Իսրոն, Չոլոն, Ախոն... Բայց զորավարը իր որոշման տերն էր։
«Դու քաջ զինվոր ես, Դավո,— ասաց զորավարը,— Ես քեզ չեմ մոռանա։ Բայց դու ստիպեցիր...,— և աչքերը լցվեցին։ — Ընդունիր վճիռը, Դավո»։
«Չեմ ընդունի, Փաշա, քու վճիռը սխալ է»։
«Զինաթափ անել,— կատաղեց զորավարը,— կապկպել՝գցել գետը»։— Եվ ընտրեց չորս զինվոր։
Իրիկնապահ էր։ Պատժիչ զինվորների առաջն ընկած քայլում էր դեպի գետը, Արածանին։ Դնում էր լուռ, գլխահակ։ Եվ այնքան փափուկ ու դուրալի էր գարնան իրիկնապահը, փորփոշտ գետինը... Արեգակի իրիկնապահի շողերը կոպերին ու ճակատի վրա գնում էր. իրիկնապահի շողերը ձգում տանում էին դեպի արևմուտք... Լիներ ու այդպես գլուխկախ քայլեր, այդպես լուռ ու անշեղ գնար հասներ Մուշ ու բարձրանար Կեպին, ելներ Ծիրնկատարի գագաթը ու բերան բացեր,— էհեհեե՜եեե, Տալվորիկ, ես եկա...
  5

— էհեհեե՜եե, Տալվորիկ, ես եկա,– Դավոն նորից շուրթերը շարժեց. հուշերը ձայն առան։ Դավոյի ձայնը լսվեց հեռվից, բեկբեկուն, երգի արձագանքի պես։ ճամերկրացինները նայեցին միմյանց. Դավոն արդեն գնում է... Գնում է և իր վերջին խոսքն ասաց։
 — Էհեհեե՜եե, Տալվորիկ, Դավոն եկավ,— լցված ու երգեցիկ կանչեց մքթենցի Գրիգորը և սկսեց երգել։
 Գլգլալեն ջուրն էր իջնում
 Մշո վերին սարերեն...
Երգը Դավոյի սրտին դուր եկավ. կնճիռները ժպտացին... Ուրեմն Դավոն չի գնացել, կա...

— Դավո՜ո,— կանչեց Համզե Պչուկը,— թե էր– գիր է կերթաս, հետ իրար էրթանք, մինակ ու՞ր է կերթաս, տնավեր։
«Մեջ ելման գետի քցվելու կերթամ, Պչուկ, փա– շի հրամանն է։ Կհիշի՞ս...»։ — Դավոյի կնճիռներն ու կիսախուփ կոպերը խլվլոցով շոշափեցին արևի շողքը...
6
Այդպես իրիկնապահի արևը ճակատին ու աչքերի մեջ՝ քայլում էր դեպի արևմուտք։ Լիներ ու այդպես լուռ ու անշեղ քայլեր ու հասներ Մուշ ու ելներ Կեպին ու...
Բայց Արածանիի ափին կանգ առան։ Պատժիչ զինվորները խուսափուկ նայեցին իրեն։ Նրանք խուսափում էին նաև միմյանց աչքերին նայել, և զինվորներից մեկը վռազ ծխատուփը հանեց, ու նստեցին գետափին։
Գետը ելման գնում էր։ Առանց կապկպելու էլ այդ կատաղի ալիքներից չէր պրծնի. կքշվեր-կմիանար նրանց, որ, ասում են, հավաքվել— խցանել են գետի հունը, և գետը ափերից դուրս է եկել, հեղեղել Արաբստանի անապատը...
Եվ մահապատժի հրամանի տակ նստած, ահ ու դողով նայում էր գետի պղտոր ու հուզված ալիքներին։ Չէ, ահուդողը մահապատժի հետ կապ չուներ։ Դավոն մեռնելուց չէր վախենում. Դավոյի ահն ու մահը վաղուց էր անցել. այն օրը, երբ Անդոկի գլխին, զինվորական խորհրդի ժամանակ, Փեթարա Ախոն առաջարկեց. եթե կա ու չկա՝ պարտություն է, նահանջ է, լավ է Անդոկի գլխին խարույկ սարքել, մեծ ու փոքրով լցվել խարույկի մեջ, մեծ ու փոքրով այրվել, Անդոկի գլխին ծուխ դառնալ... Եվ ինքը Ախոյի հետ համաձայն էր... Այ, էդ օրից տալվորիկցի Դավոյի ահն ու մահը անցել էր ... Բայց Արածանիի ափին վախից փշմտել էր, գետի ալիքներին սարսուռով էր նայում— ուր որ է հայոց Ար ածանին չանչ արած մի ձեռք ցույց կտար իրեն, տալվորիկցի Դա– վոյին, սահմռկած մի աչք ցույց կտար իրեն, շեկլիկ մազերով մի աղջնակ կշպրտեր տալվորիկցի Դավոյի գիրկը...
 Եվ խայթված վեր թռավ։
«Ինչի՞եք նստե,— գոռաց, և պատժիչ զինվորները խառնված ոտքի ելան։— Բանակն հիմի կերթա, ինչի կուշանաք»։
 Զինվորները շփոթված նայեցին միմյանց, և մեկը արձակեց գոտին։
«Դավո, ներող կլնես, բայց... փաշի հրամանն է»։

«Փաշի հրամանը սխալ է։ — Պատասխանեց զինվորին։ — ՈՒ թե էդ հրամանը կատարել կուզեք, չուրի ձեզնից մեկ — երկուս չտանիմ իմ հետ, չեմ էրթա”։ — Եվ քշեց զինվորների վրա, գիրկն առավ երկուսին ու քաշեց դեպի գետը։
Հետո այնպես եղավ, որ խճճված մեկնվել էին գետափին շատ մոտիկ, ելման ալիքների զարհուրելի շնչի տակ։

«Դավո,— հանքակտուր խոսեց զինվորներից մեկը,— էսպես պայման կապենք. զորավարին կզեկուցենք, թե՝ հրամանը կատարված է, իսկ դու զորավարի աչքին չերևաս»։

Եվ ոտքի ելան։ Զինվորները գնացին, իսկ ինքը մնաց գետափին, երեսն ի վար մեկնված՝ դեմքը հպած գարնանաբույր հողին, աչքերը փակ։ Արևը արդեն քաշվել էր, մթնշաղը դաշտ ու սարերին փափուկ թախիծ էր հյուսում, Արածանին գնալով մթնդում էր — ինքը պառկած էր աչքերը փակ, ոտքերը դեպի գետը, բայց զգում էր, որ գետը մթնդում է — և ալիքները ավելի հուզված էին, ավելի սարսռազդու, գետի ահալի շունչը սողում էր ողնաշարն ի վեր, դեպի ծոծրակը, գետի շունչը թունջուրկվել էր ոտքերին ու ձգում էր... Ծառս ելավ և նայեց զին-

վորների Ետևից։ Նրանք արագ քայլերով հեռանում էին, քիչ հետո կհասնեն բանակին... կմիանան բանակին և կշարժվեն դեպի արևմուտք... դեպի արևմուտք... «Ով զարկվի՝ դավաճան է»,— գոռաց զինվորներին։ էլի գոռաց...

7

— Ով զարկվի՝ դավաճան է։ — Դավոն բերան բացեց. ձայնը լսվեց քարանձավից։ Համզե Պչուկը, որ ծնկած էր ընկերոջ մահճի մոտ, մի պահ շփոթվեց. նայեց շուրջբոլորը, հետո՝ Դավոյին։ Դավոյի ճակատին կնճիռները խառնվել էին իրար։

8

«Ով զարկվի՝ դավաճան է»,— գետափին կանգնած գոռում էր, խոսքը որպես հայհոյանք շպրտում զինվորների ետևից և ուրիշ ասելիք չէր գտնում։

Հետո երկու օր ու գիշեր թափառեց բանակի հետքով։ Հովվից մերժված — վտարված շուն էր՝ քարշ էր գալիս հոտի ետևից և շան պես հսկում բանակի թիկունքը։ Բանակը դանդաղ, բայց առաջ էր խաղում, շարժվում էր դեպի արևմուտք, դեպի հարավ — արևմուտք։ Եվ ինքը, արևածագից արևմարք, լարված հետևում էր զորքի դասավորությանը, փորձում հասկանալ զորավարի հրահանգներն ու հրամանները, գուշակել կռվի Ելքը։ Իրեն թվում էր, եթե ուշքն ու միտքը շեղի ուրիշ բաների վրա, բանակը, որի պահապան շունն ինքն էր, կարող էր հանկարծ նահանջել։

Իսկ Երրորդ օրվա առավոտյան ճակատների դասավորությունը իրեն դուր չեկավ. թշնամին գիշերը ետ էր քաշվել — ամրացել աղեղնաձև մի բլրակի վրա։ Բավականին հարմար դիրք։ Այդպիսի դեպքում Անդրանիկը փորձում էր պարզել՝ թշնամու թիկունքը լի՞քն է, թե* դատարկ...

Եվ գնաց կատարելու զորավար Անդրանիկի հրամանը։ Սողաց թշնամու թիկուքը և վերադարձավ իրիկնապահին։ Վերադարձավ թանկ ավարով՝ թուր ու թվանքով և սանձակտոր մի ձիով։ Հիմա արդեն լքված շուն չէր, այլ ծանր հետախուզությունից հաջողակ վերադարձած զինվոր։

Իրիկնապահին ճակատների դիրքն ու դասավորությունը կարծես թե նույնն էր, ինչ առավոտյան, սակայն ինքը կրակոցներից հասկացավ յուրայինների թուլությունը. կրակում էին ընդհատ։ Դա նշան էր, որ զորավարը փամփուշտները խնայելու հրաման է տվել։
«Թե էդպես է՝ սրամարտ է պետք, փաշա»։ — Եվ թռավ դեպի բանակը։

Թուրը մերկացրած՝ սուրաց։ Քշեց զորքի մեջ, անցավ զորավար Անդրանիկի կշտով և ընթացքում գոռաց.
«Թշնամու թիկունքը դատարկ է, փաշա... Դատարկ է»։
«Դավոն է։ — Ականջն ընկավ զորավարի խնդուն ձայնը։ — Դավո՜ո»։ — Կանչեց զորավարը, և դա հընչեց հրահանգի պես. զորավարը, կարծես սրամարտի հրաման տվեց։ Ընթացքում աչք դիպցրեց ուսն ի ետ... Օ՜, Մարաթուկի Տիրամայր... արևի տակ վառվռում էին սրերը... Գալիս էին...
«Ով զարկվի՝ դավաճան է», — գոռաց ուսն ի ետ և նորից մտավ ձիու ականջը։ Գնդակները վժժում էին գլխավերևում, ականջի տակ, բայց ինքը համոզված էր, որ չի զարկվելու. Դավոն այդպիսի դավաճանություն չի անի, տալվորիկցի Դավոն դեռ վրեժ ունի լուծելու։ Եվ թուրը ճակատին պահած՝ սուրում էր դեպի թշնամին, դեպի արևմուտք, դեպի հեռու լեռներին փշրված արևը։

9

Դավոն քամեց ընկերոջ ձեռքը, և Պչուկը նորից զարմացավ.

— Դավո, մեջ քու երակներուն էդքան ուժ կա, տղա, ու՞ր է կերթաս։
«Կռիվ է կերթամ, Պչուկ, կհիշի՞ս...»։
 — Ըբը քու սիրտն ի՞նչ կուզե, Դավո,— հիթենքցի Մոսեն էլի իրենն ասաց։

— Ըբը քու սիրտն ի՞նչ կուզե, Դավո,— նեղսրտած հեգնեց խըբլջոզա Մանուկը։ — Դավոյի սիրտ տանձ ու խնձոր կուզե, Դավոյի սիրտ, մեղր ու կարագ կուզե, Դավոյի սիրտ շարբաթ է կուզե, Բաղդադու խուրմա է կուզե, Դավոյի սիրտ հնդու նարինջ է կուզե, Մոսե, Դավոյի սիրտ քանց քու գլուխ ջոջ ձմերուկ է կուզե...

— Հըիիի՜ի, ձմերուկ,— երգեցիկ կանչեց հիթենքցի Մոսեն։ — Անտեր էր եվան, անտեր շուկա, ձմերու՛կ...

Դավոն տնքաց։ Թեքեց գլուխը, ուզեց թողնել Պչուկի ձեռքը, բայց ավելի ամուր կառչեց, ապա դեմքը նորից շտկեց և արևի շողքն առավ աչքերի վրա։

— Անտեր ձմերուկ,— հոգոց հանեց հիթենքցի Մոսեն և հուզվեց։ — Իմ աչքերն ելնեն, Դավո, ու էն օր քեզ էդպես չտեսնեն։

10

Ամռան միջօրեի արևի տակ փոշու մեջ թավալվում էր շուկան՝ գզգզված մի աղբարկղ, շուրջբոլորը վխտացող որբերով։ Որբերը՝ թափառիկ շների նման լմկված, գողունի ու վախվորուկ հայացքներով, բայց միմյանց դեմ ատամ կրճտացնող ու անողոք։ Ձմերուկի կլեպ էին խլխլում իրարից, խաղողի չանչ, դեպի իրենց շպրտվող մի հատիկ կորիզի համար թափվում գլուխ–գլխի, գզվռտվում, թավալվում փոշու մեջ և փոշու մեջ կորած կորիզի համար սուր եղունգներով բզկտում իրար ու, փոշեթաթախ, արնլվիկ դեմք ու կրծքով, դառնում–նայում էին շուկայի կողմ։

Եվ այս բզկտված, անգույն ու անդեմք որբերի մեջ Դավոն որոնում էր տոհմակից, բարեկամ, ծանոթ... Անհույս էր, բայց փնտրում էր։ Եվ որբերը, այդ թափառիկ, վախվորուկ լակոտները, չգիտես ինչպես հասկացան, թե մազ ու մուզի մեջ կորած այդ մարդուց պետք չէ վախենալ — չնայած սա իրենց տեսած մարդկանցից ամենավայրենի, ամենաահարկու դեմքն ուներ — և հավաքվեցին նրա շուրջբոլորը։ Ի՞նչ էին ուզում նրանից, չէին իմանում, բայց ճանճերի պես պարս կապեցին և սկսեցին դզդզալ շուրջբոլորը։

Եվ Դավոն քշեց շուկայի վրա... Դավոն քշեց շուկայի վրա, ետևից որբերի գզգզված թափորը։ Շուկան ահից դողաց ու քար կտրեց։ Շուկայում ով կար ահով ու շնչահատ Դավոյին էր նայում — ո՞վ է, ո՛ր աշխարհից հայտնվեց՝ այծի մազից գործած շալվարով, գոտին մազե երկար փաթթոցով պընդած, մերկ թիկունքին քաշած այծենիով, բաց կրծքից ժայթքած մազերով, այտ ու երես մազի մեջ կորած, ո՞վ է, ո՞ր աշխարհից հայտնվեց, արնմխած աչքերով, կատաղի հայացքով այդ վայրենին։

Իսկ Դավոն ոչ մեկի չէր նայում, ոչինչ չէր տեսնում, շուկան տրորելով գնում էր՝ շուլալված սովալլուկ որբերով։ «Գերեք... գերեք... գերեք»,— վայրենին տնքում էր, թե խոսում, ոչ մեկը չէր հասկանում և ոչ էլ՝ որբերը, նրանք գիտեին միայն, որ դա շուկայի վրա հարձակվելու խրախույս է։ Եվ աջ ու ձախ ալիք էին տալիս, չանթում ինչ պատահի՝ կըլլամ, լցնում ծոցները, գրկում և շտապ խույս տալիս, շուլալվում շուկայի տերերի հերն անիծած մարդուն։ “Գերե՛ք... գերե՛ք... գերե՛ք”, տնքում էր Դավոն և տրորում շուկան։ Եվ մեկ էլ թիկունքից վնգստոց լսեց ու շուռ եկավ։ Ինն — տասը տարեկան մի աղջիկ, ձմերուկը ամուր սեղմած կրծքին, շան լակոտի պես վնգստում ու թավալվում էր, բայց ձմերուկը բաց չէր թողնում։ Երբ Դավոն շուռ եկավ, ձմերուկի տերը ծլկեց, նա փախչում էր ձայնը գլուխը գցած՝ օգնություն աղաղակելով։ Դավոն չգնաց նրա ետևից. մոտեցավ, ծունկ ծալեց ձմերուկով լցված ջվալի տակ, և շուկայի չռված աչքի դիմաց ջվալը խլվլաց ու շարժվեց տեղից։ Քիչ առաջ, յոթը — ութը տղամարդով, ջվալը սայլից հազիվ — հազ վար բերեցին — դեռ բերանն էլ չեն բացել — հիմա՝ այդ վայրենին շալակըն առած տանում էր։ Բեռի տակից Դավոն չէր երևում. ո՛չ նախամարդու այծենին կար, ո՛չ խռնված բաշն էր երևում, ո՛չ մազակալած դեմքը, ո՛չ զարզանդուն աչք ու հայացք... Մնում էր միայն մի ուժեղ բեռնակիր։ Ձմերուկի շարժվող ջվալը, որ, տես, շուկայից դուրս եկավ ու գնում է, և մի ուժեղ բեռնակիր։

Եվ ամբոխը վրա տվեց ու տեղն ու տեղը տապալեց բեռնակրին, իր բեռի հետ։

Եվ սարսափի կախարդանքից ազատված ամբոխը տրորում էր Դավոյին։ Դավոն ոչ դիմադրում էր, ոչ շարժվում, երեսի վրա փռված էր փոշոտ փողոցում, իսկ խենթացած ամբոխը տրորում էր նրան։ Շուկայի գժված տերերը ոտքի տակ էին առել սեփական վախը, որ սպանեն, ետ դառնան՝ շուկայից քշեն թափառող շներին։

Որբերը այս ու այն կողմերից ծիկրակում էին, ծղրտում, որբերը,— լի բերաններով, շուկայի բարիքներից խեղդվող կոկորդներով — վնգստում էին, ու Դավոն միայն նրանց ձայնն էր լսում և, հարձագանք քունքերը զարկում էին. «Գերե՛ք... գերե՛ք... գերե՛ք...»։

Շուկայի տերերը, իրար հրմշտելով, Դավոյին ոտքի տակ էին առել՝ տրորում էին, տրորում էին... Իսկ Դավոն անշարժ ու լուռ էր։

Հետո մեկը ուշքի եկավ, «հերիք է,— ասավ»,— և քիչ առաջվա իրենց ահն ու սարսափը փողոց շպրտած, թեթևացած վերադարձան շուկա, իրենց բանին։

Փողոցում մնաց միայն Դավոն, երեսի վրա փըռված։ Անցորդները ուշք չէին դարձնում նրան, ավելի ճիշտ՝ չէին նկատում — այդ օր ու ժամանակի, փոշու մեջ թպրտացող գավառական այդ քաղաքի սովորական պատկերը — և Դավոյին չէին նկատում։ Իսկ որբերը խառնվել էին իրար, միայն նրանք գիտեին, թե ով է փողոցում ընկած՝ քիչ առաջվա իրենց ազատությունը, իրենց համարձակությունը, ծոցերն ու կոկորդները հաճելիորեն խուտուտ տվող ամենաանուշ բանը... այնտեղ՝ փոշու մեջ ընկած։ Եվ այս ու այն կողմից ձեն—ձենոց ողբում էին։ Հետո, չգիտես ինչպես, հասկացան, որ իրենց՝ որբերի լացն ու կոծը վտանգավոր է, իրենց աղմկել չի կարելի ու սսկվեցին, մեկեն ու միանգամից հասկացան, որ շուկային այդ օրը մոտենալը վտանգավոր է, և շաղ եկան քաղաքում։

Իսկ Դավոն շարժվելու, ելնելու փորձ չէր անում. չէր ուզում։ Հողը ծծում էր ոսկորների տնքոցը, բարկ արևը սպեղանի էր մաղում ջնջխված թիկունքին, և այդպես հաճելի էր։ Ինչու՞ աչք բացել, ու՛մ տեսնել, ի՛նչ տեսնել, ելնել ու՛ր գնալ... ավելի լավ է մեռնել այդ տաք, սիրտ ու ոսկորների ցավը ներշնչող փոշու մեջ... Եթե վերջը այսպես պետք է լիներ. արած բոլոր կռիվների վերջը՝ պարտություն, ճիշտն այն կլիներ, որ Դավոն վերջին գնդակը մեխեր իր կրծքում և ընկներ այնտեղ՝ Անդոկի վրա, Սև սարում, Ծովասարի փեշին, Կաբլորաքարում, Տալվորիկ գետի անուշ ջրերի մեջ... Հենց՝ այդպես։ Եվ այդպես էր պետք՝ վերջին գնդակը մեխեր կրծքում կամ ճակատը դեմ աներ թշնամու գնդակին և ընկներ այնտեղ։ Անցավ... Ու մեղավորը ինքն է, տալվորիկցի Դավոն է, որ սեփական կամք ու ձեռքով կորցրեց մեռնելու ամենաճիշտ պահն ու տեղը։ Եվ արժե, որ հիմա շանսատակ լինի, այս փոշոտ փողոցում։ Եվ նա շարժվելու, ելնելու փորձ չէր անում։ Չէր ուզում։

Հետո հեռվից, կարծես երազում, լսեց իր անունը՝ Դավո...
11

— Իմ աչքերն ելնեն, Դավո, որ էն օր քեզ էդպես չտեսնեին,— հուզվեց հիթենքցի Մոսեն։

Դավոյի շուրջբոլորը հավաքված համերկրացի ծերունիները գիտեին այս պատմությունը, բայց Մոսեն փորձեց պատմել, սակայն Համզե Պչուկը հերսոտեց։

— Բավ է էվել–պակաս խոսիս, Դավոն էդ մա՞րդն է ու դու է՞դ հիշեցիր։ Դավոյի վերջին շունչը մի հարամե,— նեղացավ Համզե Պչուկը և դարձավ մքթենքցի Գրիգորին։ — Դավոյի համար երգ մի երգե։

Դավոյի կնճիռների մեջ նորից թրթռաց ժպիտը։ Հետո Պչուկը զգաց, որ Դավոն ձգում է իր ձեռքը և հակվեց նրա կրծքին։

— Պչուկ...

Ձայնը քարանձավից էր գալիս։ Պչուկին թվաց, թե Կաբլորաքարի քարանձավից լսեց Դավոյի ձայնը։

— Զիմ ձեռքեր... չխաչիք,— ասաց Դավոն։ — Զիմ ձեռքեր թողեք... թող բաց մնան...

Դավոն գնում էր արդեն...

Պչուկը հազիվ–հազ զգաց, որ Դավոն իր ձեռքը սեղմում է։ Բայց կոպերը դեռ շոշափում էին արևը։ Պատուհանից ներս ընկած լուսե թելը դեպի երկինք էր ձգում Դավոյին։

Եվ Դավոն գնում էր։ Ձիու ականջը մտած, մերկացած սուրը ճակատին, Դավոն սուրում էր դեպի բլրակը՝ թշնամու դիրքերը... Իրիկնապահի արևը բոցկլտում էր մերկ սրին, համբուրում ճակատը, և աչքերի դիմաց կայծկլտացող կարմիր ու կանաչ պեծեր, Դավոն սուրում էր դեպի արևմուտք, դեպի հեռու լեռների վրա փշրված արևը։