Նիդերլանդական Օրագիր: Օշականի Ամատունիները և նրանց ավանդը տեղի դպրոցի ու եկեղեցու կառուցման գործում

Thursday, 2 May 2019

Օշականի Ամատունիները և նրանց ավանդը տեղի դպրոցի ու եկեղեցու կառուցման գործում

Իշխան Նիկոդիմոս Ամատունու ծննդյան 160-ամյակի առթիվ

Պատմական նշանակալի իրողություններն ու դեպքերը, պատմաճարտարապետական եզակի կոթողներն ու կառույցներն ավելի հաճախ վերագրվում են տվյալ ժամանակաշրջանի պետական ու կրոնական առաջնորդների մտքի ու գաղափարի արգասիքին, մինչդեռ լինում է, որ դրա առանցքում նախաձեռնողական ու կազմակերպչական աշխատանքների ողջ բեռն ընկած է լինում առանձին ազդեցիկ անհատների ուսերին: Բացառություն չէ Օշականի եկեղեցու, նրա գմբեթի, իշխան Վահան Ամատունու հուշաքարի ու միջնադարյան նոր դպրոցի կառուցման աշխատանքների իրագործումը, որոնց նախձեռնողներն ու իրականացնողները եղել են Ամատունիները: Օշականում գտնվող այս հուշարձանների կառուցման ու դրանց ավարտի ժամկետներին գահակալել են վեց կաթողիկոսներ`Մատթևոս Ա Կոնստանդնուպոլսեցի (Չուհաճյան, 1858-1865), Գևորգ Դ. Կոնստանդնուպոլսեցի (Քերեստեճյան,1866-1882), Մակար Ա Թեղուտցի(Տեր-Պետրոսյան,1885-1891),Մկրտիչ Ա Վանեցի (Խրիմյան Հայրիկ, 1893-1907), Մատթևոս Բ Կոնստանդնուպոլսեցի (Իզմիրլյան, 1908-1910),Գևորգ Ե Սուրենյանց (Տփղիսեցի, 1911-1930): Եթե մի գահակալի օրոք այն ծրագրվել ու նախագծվել է, ապա մյուսների օրոք այն կառուցվել ու ավարտվել է: Նաև շատ կարևոր է հաշվի առնել` թե ինչպիսի բարդ ու դժվարին պատմական ժամանակաշրջանում է դրանք կյանքի կոչվել: Նիդերլանդական օրագրի ազնվական տոհմերից Ամատունիներին նվիրված այս բացառիկ նախագծում, փաստերի ու ականատեսների վկայությունների լեզվով առաջին անգամ մեր ընթերցողը հնարավորություն կունենա մոտիկից ծանոթանալու պատմական այս իրողություններին:
Անգամ Օշական գյուղում, որն հայտնի է որպես Ամատունիների շառավիղների բնակատեղի, այդ մասին ոչ մեկը չի պատմի:

Օշականի դպրոցը` որպես թանգարան,բայց Ամատունիների մասին ոչինչ չես գտնի այստեղ:

Հենց Ամատունիների վերակառուցած դպրոցում, որն այսօր թանգարան է ծառայում` չկա Ամատունիների մասին որևէ պատմական ժամանակագրական տեղեկություն, կամ որևէ մասունք: Այն դեպքում, երբ ոչ վաղ անցյալի Օշականի երկու ավագ քահանաները Ամատունիների շառավիղից են և Առաքելական եկեղեցու միաբան, հայագետ` մեծն Կոմիտասի ուսուցիչ Սահակ Վարդապետ Ամատունու, և անմահ Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտ` մեծն իշխան, Վահան Ամատունու հետ միասին թաղված են Օշականի սուրբ հողում: Այդ մասին քչերը գիտեն, ինչպես որ քչերը գիտեն Ամատունիների տոհմի կոչումով վերջին իշխանի` Նիկոդիմոս Ամատունու հայանպաստ գործունեության մասին:
Ցավոք վերջերս Օշականի մասին լույս տեսած գրքերը ևս զուրկ են նրանց մասին տեղեկություններից, քանզի դրանք գրվել են այլ շահեր հաշվի առնելով` անտեսելով Օշականի հետ Ամատունիների անքակտելի կապը:

Ամատունիները և Օշականը

Նիկոդիմոս Ամատունի

Նիկոդիմոս Ամատունին և նրա ընտանիքի անդամները հսկայական ավանդ ունեն Օշականի եկեղեցու և դպրոցի վերակառուցմանը և շինարարության օժանդակությանը: Դա տարիներ տևած քրտնաջան աշխատանքի արդյունք էր: Եթե սկզբնական շրջանում՝ եկեղեցու (1879) և զանգակատան (1884) կառուցման հսկայածավալ աշխատանքի գրեթե ողջ հոգսը բաժին էր ընկել Նիկոդիմոս Ամատունու հորը՝ Օշականի եկեղեցու ավագ քահանա Տեր Եսայի Ամատունուն (1829-1913), ապա դրանց հիմնավոր վերանորոգումից հետո և մեծն իշխան հայոց Վահան Ամատունու գերեզմանին 1880թ. հուշաքար տեղադրելուց հետո, Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող դպրոցի կառուցման թույլտվության ու նյութական աջակցությանը անգնահատելի ծառայություն մատուցեց նրա որդին՝ Ցարական Ռուսաստանի իսկական պետական խորհրդական, մարդկանց շրջանում Նիկոլայ 2-րդի մտերիմ ընկերը համարվող` Նիկոդիմոս Եսայի Ամատունին: Գևորգ Դ կաթողիկոսի 1872թ գրված կոնդակից հետո` 1875թ. սկսվում է Օշականի Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցու կառուցմանը նախատեսվելիք դրամահավաքի ու միաժամանակյա վերանորոգման աշխատանքները: Այդ պահից ի վեր, իր մտահաղացումը կյանքի կոչելու համար, Տեր Եսայի քահանա Ամատունին մինչև կյանքի վերջը ձեռնամուխ եղավ հարազատ եկեղեցու, ապա և դպրոցի վերակառուցման գործին: Նա քուն ու դադար չուներ և այս նվիրական գործի իրականացման համար ներգրավում է բոլորին` համագյուղացիներին, ընկերներին, բարեկամներին ու ծանոթներին, անգամ Թիֆլիսում գտնվող իր բարեկամներին է այցելում` օգտագործում է նրանց բոլոր հնարավոր կապերը: Հայտնի է, որ այդ թվականների մի քանի եկեղեցիներ պատկանել, կամ հովանավորվել են տեղի Ամատունիների կողմից:Ահա նա այնտեղ դրամահավաք էր կազմակերպում, միայն թե հասներ իր նվիրական երազանքին :

Եսայի Տեր Ամատունի

Թիֆլիսում լույս տեսնող «Նոր Դար» թերթի 154 համարում(1890 թ.հոկտեմբերի 10), արդեն վերակառուցված եկեղեցու մասին հետևյալն ենք կարդում. «Օշական այցելելով, աւելորդ չենք համարում տեղիս նորակառոյց եկեղեցու պատվին մի քանի խօսք ասելու: Այս եկեղեցին սրբատաշ և մեծադիր մի շինութիւն է, որ մի մեծ քաղաքի էլ պատիւ կարող է բերել:Եկեղեցին նոյնպէս սրբատաշ և մեծադիր մի զանգակատուն ունի: Թէ եկեղեցին և թէ զանգակատունը շինուած է տեղիս Ամատունի աւագ-քահանայի աշխատանքով.գուցէ թիֆլիսեցոց յայտնի լինի, որ 1879 թուին յիշեալ քահանան դրա համար ժողովարարութիւն էր անում այդ քաղաքում...»

1879 թվականին եկեղեցու օծման արարողությունից հետո էլ շարունակվել են նվիրատվությունները: 1884 թվականին ավարտվում է զանգակատան կառուցումը: Սա ևս բացառիկ գեղեցիկ կառույց է, որը տաս ամսում ավարտին հասցվեց: Սինոդի օրագրությունում պահպանվել է Օշականի եկեղեցու ավագ քահանա Եսայի Տեր Ամատունու և Մկրտիչ Մորիկյանցի կողմից ստորագրված հետևյալ արձանագրությունը (ՀԱԱ ֆ. 56, ց. 5, թղթ. 122, վավ. 33, բնագիր, ձեռագիր): « Ի 28 սեպտեմբերի 1884 ամի, ըստ Հրամանի Նորին Կայսերական Մեծութեան ինքնակալին ամենայն Ռուսաց ի լուսաւորչական հայոց Սինօդի սրբոյ Էջմիածնի լուան զյայտարարութիւն հոգաբարձուաց շինութեան կաթուղիկէի ս. Մեսրովբ եկեղեցւոյ Օշականայ Եսայ աւագ քահանայի Ամատունւոյ և Մկրտչի Մօրիկեանցի 10 ամսոյս յորում գրին ողորմութեամբն Աստուծոյ շինութիւն զանգակատան ս. Մեսրովբ եկեղեցւոյ մերձ է յաւարտուն, մնամք պարտք վարպետաց կրատեայց, երկաթատեարց և այլ զանազան նիւթոց, վասնորոյ խնդրիմք Սրբազան Ատենիդ որքան գտանի ի մէջ գանձարանի Աթոռիդ յանուն շինութեան ս. Մեսրովբ եկեղեցւոյ գումար ինչ տալ հոգաբարձութեանս առ ի տալոյ նշանակեալ պարտատիրաց: Տեղեկութիւն. Սինօդս ի վերայ հիման յայտարարութեան վերոյիշեալ հոգաբարձուաց ի 12-ն յուլիսի տարւոյս հրամանագրեաց գանձապահի Սինօդիսյ 30 նոյն ամսոյ № 2042,գրել ի ծախս ի գումարի աւանդապահութեան յինն հարիւր ութսուն երկու րուբլի քառասուն երկու կոպէկ: Գումարաց ժողովելոց յանուն ս. Մեսրովբ եկեղեցւոյ Օշականայ զհինգ հարիւր րուբլիս, զորս և յանձնեալ հոգաբարձուաց այնր շինութեան: Ուստի ըստ այսմ հաշուոյ մնայ ի գանձարանի Աթոռոյս ի գումարաց անտի չորս հարիւր ութսուն երկու րուբլի քառասուն երկու կոպէկ: Հրամայեցին.հրամանագրել գանձապահի սորին հանձնել ի ծախս ի տումարի աւանդապահութեան զվերոյգրեալ չորս հարիւր ութսուն երկու րուբլի քառասուն երկու կոպէկ յանձնել հոգաբարձուաց շինութեան զանգակատան ս. Մեսրովբ եկեղեցւոյ Օշական գեղջ ընդ ստորագրութեամբ նոցա ի ներքոյ»:

Եկեղեցին (1879)

Ակնհայտ է, որ եկեղեցու նորոգման թույլտվությունը վերցված է ռուսական ցարից, իսկ այդ տարիներին Թիֆլիսում բնակվող ազնվական Ամատունիների ազդեցությունն այս գործում աներկբա է, օրինակ Ջիգրաշենի և Թիֆլիսի Ս.Աստվածածին եկեղեցիները այդ տարիներին ու ավելի վաղ գտնվել են ամատունիների հոգածության և խնամակալության ներքո: Այսպիսով թույլտվության համաձայնությունից հետո՝ 1872 թվականի Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու կոնդակով հայ ժողովրդին կոչ է արվել՝ նյութապես սատարել եկեղեցու վերակառուցմանը: 1873–1879 թվականներին օշականցիների մասնակցությամբ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին հիմնովին վերակառուցվել է : 1884թ.կառուցման ավարտին է հասցվում զանգակատունը:

Փոքրիկ պատմական ակնարկ. 440թ. մահանում է Մեսրոպ Մաշտոցը: իշխան Վահան Ամատունու նախաձեռնությամբ 441թ. հայ գրերի ստեղծող Մեսրոպ Մաշտոցը թաղվեց Ամատունիների տոհմական կալվածք Օշական գյուղում: Նրա գերեզմանի վրա՝ 3 տարի անց, Վահան Ամատունին մատուռ է կառուցում, որը դառնում է ուխտատեղի: Այնուհետև հիշատակվում է, որ 17-րդ դարում եկեղեցին եղել է կիսավեր վիճակում: Ինչպես Առաքել Դավրիժեցին է հիշատակում՝ «տաճար-հանգստարանի ողջ տանիքը վաղ ժամանակներից փլվել, նստել էր, միայն Ավագ խորանն էր մնացել ծածուկ»: 1639–1645 թվականներին Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսը հիմնովին նորոգում է ժամանակի հետքը կրող, գրեթե ավերված, սակայն դեռ պահպանված եկեղեցին:

19-րդ դարում Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին վերստին կրկին կարոտ է եղել նորոգման, ուստի 1850 թվականին, Եսայի քահանա Ամատունու միջամտությամբ, Ներսես Ե Աշտարակեցին կոնդակով դիմել է Սինոդին՝ եկեղեցին նորոգելու առաջարկով:1668–1672 թվականներին եկեղեցու վերակառուցման համար Գրիգոր վարդապետի ղեկավարությամբ կրկին որոշ աշխատանքներ կատարվել են՝ մինչև 1875թ սկսված այս նոր հիմնական բարենորոգումը, երբ նոր հիմքեր են փորվել եկեղեցու կառուցման համար: Այսպիսով 1884թվականին ամբողջությամբ վերակառուցված ու բարենորոգված էր Օշականի եկեղեցին: Փաստը չափազանց ոգևորել էր եկեղեցու ավագ քահանա, միառժամանակ ծխական դպրոցի ուսուցիչ Տեր Եսայի Ղազարի Ամատունուն և իր համակիրներին, այլապես նա չէր ձեռնարկի հաջորդ , ոչ պակաս համարձակ քայլը: Նա իր 3 որդիների և մյուս իրեն հավատարիմ մարդկանց ու բարեկամների հետ ձեռնամուխ է լինում Օշականի նոր դպրոցի կառուցման դրամահավաքի աշխատանքներին:

Զանգակատունը (1884)

Ռուսական պետական քաղաքականությունը և ազգային դպրոցները:Իշխան Նիկոդիմոս Ամատունին:Օշականի դպրոցի կառուցման համարձակ նախաձեռնությունը

Այդ տարիների վտանգավոր ձեռնարկներից մեկը` Օշականի դպրոցի կառուցման նախապատրաստությունն էր:
1885 թվականից ուժգնացավ ռուսական ցարի ազգահալած, բացահայտ գաղութատիրական քաղաքականությունը : Պետք է նկատել, որ այդ տարիներին ռուսական կայսերությունը քաղաքականություն էր վարում հասնելու ոչ միայն իր տիրապետության կազմում գտնվող ազգերի հպատակեցմանն ու ռուսական ազդեցության գերիշխանության ամրապնդմանը, այլ նաև սեփական ժողովրդի մեջ ռուս ազգային գիտակցության ու հայրենասիրության խթանմանը: Այդ տարիներին ռուսական քաղաքականության մեջ սկսեց իր դերակատարությունն ունենալ Եսայի Քահանա Ամատունու որդիներից ավագը` Նիկոդիմոսը, որը ցարական Ռուսաստանում վերականգնել էր իր ազնվական տիտղոսը և պետական պաշտոնական սանդուխքներով վեր էր սլանում` զբաղեցնելով ազդեցիկ պաշտոններ: Ինքը` Նիկոդիմոս Ամատունին, այդ տարիներին որպես արդարադատության աշխատակից` լծված էր պետական քաղաքականության մշակման գործին: Որպես ցայտուն օրինակ նշենք, որ նույն այդ ռուսական իրականության մեջ գոյություն ուներ ըմբոստ հասարակական խավ, որի քաղաքական մշակութային գիտակցության մակարդակի բարձրացման ուղղությամբ իշխանությունները լուրջ աշխատանքներ պետք է կատարեին, դա վերաբերվում էր բոլոր ազգերին ու խավերին, այդ թվում` կազակներին: Ցարական կառավարությունը Կուբանում սկսեց ստեղծել մշակութային լուսավորչական զանազան հաստատություններ` կազակ մտավորականների կամավորական կազմակերպություններ` փորձելով ներգրավել երկրամասի բնակչությանը: Դրանով լուծվում էր կազակներով բնակեցված տարածքների և մասնավորապես այդտեղ բնակեցված ողջ ազգաբնակչության զբաղվածության ու կրթության խնդիրները: Կազակների մասով նման բացառիկ հանձնարարություն կատարում էր Նիկոդիմոս Ամատունին (ГАКК. Ф. 396. Оп. 1. Д. 6700. Л .4.), նրա 1895 թվականի ցարին ուղարկած միջնորդագրով հայտնի ատաման, ռազմական գործիչ Յակով Դմիտրևիչ Մալաման (1841—1912) հնարավորություն ստացավ կազակների պատմության վերաբերյալ կիրակնօրյա բացատրական, դաստիարակչական, հայրենասիրական թեմաներով ընթերցումներ անցկացնել Կովկասի երիտասարդ կազակների շրջանում:
Ամատունու այս նախաձեռնությունը ողջունվում է բարձրաստիճան հրամանատարության կողմից` արժանանալով ցարի հավանությանը: Հետագայում Ամատունուն ավելի ու ավելի բարձր պաշտոններ ու պարտավորություններ է վստահվում:
Երբ խոսքը վերաբերվում է այնպիսի տարածքի կազմավորմանը, որտեղ «հայերը կօգտվեին բացառիկ առավելություններից» պետք է, որ անընդունելի լիներ ցարական իշխանությունների համար, ըստ այդմ փակվեց Անդրկովկասում գործող շուրջ 300 հայկական դպրոց: Ամենից առաջ սահմանափակվեցին հայոց կաթողիկոսի և Էջմիածնի Մայր աթոռի իրավունքները:
Սա պետական քաղաքականություն էր և դա լավ էր հասկանում Նիկոդիմոս Ամատունին: Այդ պատճառով նա ներքին հրահանգով հորդորեց շտապ քայլեր չձեռնարկել հայրենի ծննդավայրի դպրոցի կառուցման աշխատանքների ուղղությամբ, այլ միայն այդ նպատակով գումարներ հավաքագրել: Սա մի հանդուգն քայլ էր, երբ ազգային կրթական հարցեր բարձրացնող յուրաքանչյուր ոք արժանանում էր ցարական իշխանությունների համարժեք արձագանքին: Առաջին հարվածը հասցվեց ազգային ու կրթական ծրագրերը կարևորող հայ գործիչներին, որոնց թվում էր Եսայի Ամատունու մտերիմ ընկերն ու բարեկամը՝ Սինոդի անդամ, արքեպիսկոպոս Սուքիաս Պարզյանը:

Արքեպիսկոպոս Սուքիաս Պարզյանը, լուս.նվիրել է Նիկոդիմոս Ամատունուն

Պարզյանը զորավիգ էր հայ դպրոցական կյանքի բարելավմանը, պայքարել է Հայ եկեղեցու ինքնուրույնության ու ներքին գործերին չմիջամտելու դեմ, եկեղեցական գույքի բռնագրավման, հայկական դպրոցները փակելու՝ ցարական կառավարության քաղաքականության դեմ։ Այս դիրքորոշման համար Պարզյանին երկու անգամ աքսորել են, նախ՝ Օրյոլ (1891-1893), ապա և Օրենբուրգ (1903-1905)։ Պատկերացրեք, մի կողմից ազգային կրթական հարցերով հետամուտ լինողներին են հետապնդում, մյուս կողմից էլ նախապատրաստվում է ազգային կրթության դպրոցի կառուցման նախապատրաստական աշխատանքներ: Այդ տարիներին (1890թվականից մինչև 1903թ) Եսայի Ամատունու որդին՝ Նիկոդիմոսը աշխատել է դատական մարմիններում (уголовно кассационный департамент)՝ կոլեգիալ քարտուղարի պետական 10-րդ դասի պաշտոնեայից՝ հասել տիտուլյար խորհրդականի, այնուհետև պետական կոլեգիական խորհրդականի աստիճանի: Աշխատել է Ռուսաստանի մի քանի նահանգների մարզային դատարաններում: Կարողացել է օժանդակել և կապ պահպանել աքսորում գտնվող Սուքիաս Պարզյանի հետ: Մեզ է հասել Արքեպիսկոպոս Սուքիաս Պարզյանի Օրենբուրգում՝ աքսորի վայրում արված և Նիկոդիմոս Ամատունուն հանձնված բացառիկ լուսանկարը: Արքեպիսկոպոս Սուքիաս Պարզյանը մինչև կյանքի վերջ շարունակել է մնալ Ամատունիների լավագույն բարեկամը: Հայտնի է նրա Սահակ վարդապետ Ամատունու հետ ունեցած մտերիմ հարաբերությունները: Նրա օժանդակությամբ հրապարակվել է Սահակ վարդապետ Ամատունու «Հին և նոր պարականոն ու անվավեր շարականներ» (1911) գիրքը: Սահակ Ամատունին և Նիկոդիմոս Ամատունին հորեղբոր տղաներ են:

Արքեպիսկոպոս Սուքիաս Պարզյանի աքսորից վերադառնալուց հետո ջերմ ու ավելի սերտ բարեկամական կապեր են հաստատվում 1894 թվականից Վրաստանի թեմի առաջնորդ, ապա 1907 թ. կաթողիկոսական տեղապահ նշանակված Գևորգ Ե-ի, արքեպիսկոպոս, «Արարատ» ամսագրի խմբագրապետ (1897-1899) Սուքիաս Պարզյանի և Օշականի եկեղեցու քահանա Եսայի Ամատունու միջև: 1897թ. «Արարատ» ամսագրի խմբագրական ժողովը իբրև մատենադարանապետ է հաստատում Սահակ վարդապետ Ամատունուն («Մշակ», №5, 14 հունվարի, 1897): Վերջինիս դերն ու շահագրգռվածությունը ևս զգալի էր Օշականի դպրոցի կառուցման նախապատրաստությանը: Օշականի դպրոցի կառուցման համար

Սահակ Ամատունի

հանգանակություններն արվել են վաղուց: Այդ մասին տարբեր առիթներով հիշատակել է այն ժամանակվա մամուլը: 1890թ. «Նոր Դարը» գրել է («Նոր Դար», № 154, 10 հոկտեմբերի, 1890)«...Սեպտեմբերի 25-ին մեզ հետ մի խումբ քահանաներ և վաճառականներ Էջմիածին գնալիս այցելելով այդ գիւղը (Օշական-Ծանոթ.՝ Նիդ.օրագիր) զանազան գումարներ նուիրեցին Վահան Ամատունու մատռան և ուսումնարանի վերանորոգութեան համար...»: 1895թ. հունվարի սկզբին նշվել է, որ Երևանից Գևորգ Խանազատյանցը «Մշակի» մի օրինակ է նվիրել Օշականի հայոց դպրոցին («Մշակ», № 1, 1 հունվարի, 1895): 1904թ. Արշակ Կայծունին «Լումա» հանդեսում («Լումա», № 1, 1904, էջ 151-154) գրել է «Դեպի Օշական» վերնագրով հոդված: Ներկայացված է Մեսրոպ Մաշտոցի ու իշխան Վահան Ամատունու նշխարներին այցի գնալու հակիրճ պատմությունը:

Օշականի մեսրոպյան դպրոցի կառուցման մեկնարկը. Նիկոդիմոս Ամատունու Հայաստան այցելությունները

Գևորգ Ե-ն

1911 թ. Գևորգ Ե-ն ընտրվում է Ամենայն հայոց կաթողիկոս։ Հենց այդ ժամանակից հասունանում է Օշականի նոր դպրոցի շինարարության հարցը: Մինչ այդ , որպես նախապատրաստական փուլի աշխատանք, այն ժամանակվա համար բացառիկ մի երևույթ է տեղի ունենում: Նիկոդիմոս Ամատունու ներքին միջնորդությամբ, գյուղի պայմաններին անսովոր միջավայրում, հիմնվում է Օշականի տարածաշրջանային «ամենականոնավոր և օգտագործ» բանկը («Բաքվի ձայն», № 24, 30 հունվարի, 1913) : Այդ ժամանակ իշխան Նիկոդիմոս Ամատունին, արդեն հայտնի էր Պարսից ծոց կատարած իր առևտրային ճանապարհորդությամբ և լավ էր հասկանում առևտրային, բանկային գործերի նրբությունները: բացի այդ հենց նույն ՝ 1911 թվականին բարձրացվում է նրա պետական ծառայողի աստիճանը՝ իսկական խորհրդականի դասի: Պարտադիր պայման էր պաշտոնական և այլ շրջանակներում նրան դիմել՝ «Ձերդ գերազանցություն» արտահայտությունը: Իսկական պետական խորհրդականի կարգավիճակն իր մեջ ներառում էր ցարական Ռուսաստանի պաշտոնյաների 1- 4-րդ վարկանիշային դասերը, ովքեր հիմնական դերակատարություն են ունեցել ձևավորելու պետական քաղաքականությունը: Դա տեղի է ունենում այն բանից հետո, երբ հիշյալ թվականին Նիկոդիմոս Ամատունին Թուրինում (Իտալիա) մեծ հաջողությամբ որպես ռուսական միջազգային ցուցահանդեսի ռուսական բաժնի կոմիսար ներկայացնում է ռուսական արտադրության կարևոր ապրանքատեսակները և մեծ արդյունքներ գրանցում: Այս ցուցահանդեսին մեծ կարևորություն էր տվել Նիկոլայ երկրորդ ցարը, որն անձամբ էր այցելել այդ նպատակով հանդերձավորվող նավը և հանդիպել Իշխան Նիկոդիմոս Ամատունու անձնակազմին (Այդ մասին առանձին հոդված կլինի,-ծ. Ն.Օ):

Թուրինի ցուցահանդեսի հաջողություններից հետո Ն.Ամատունին լիակատար վայելում էր ռուսական ցարի վստահությունը և գործուղվում էր այնտեղ, որտեղ պետք է շտկվեր իրավիճակը, բարեփոխում կատարվեր: Այդ նկատառումներով հենց նույն՝ 1911 թվականին Ամատունին արդեն, որպես պետական իսկական խորհրդականի աստիճան ստացած բարձր պաշտոնյա գործուղվեց Դանուբ և Պրուտ գետերին հարող Բուլղարիայի, Սերբիայի և Ռումինիայի նավահանգիստներ` Մերձդանուբյան երկրերի միջև առևտրային փոխհարաբերությունների մակարդակը բարելավելու համար: Նույն նպատակով ավելի ուշ գործուղվում է Մերձավոր Արևելքի նավահանգիստներ, այդ երկրների առևտրային շուկային ծանոթանալու, ուսումնասիրելու և ռուսական շուկային համադրելու նպատակով: Մինչ այդ էլ իշխան Ն.Ամատունին մեծ հաջողությամբ առևտրական նպատակներով գաղտնի արշավանք էր կատարել Պարսից Ծոց` Պարսկաստանում նպաստելով ռուսական ներկայության գերակայությունը:

Այս առթիվ Անգլիայի հետախուզությունը հատուկ զեկույց է պատրաստում արտաքին գերատեսչությանը` հատուկ նշելով Նիկոդիմոս Ամատունու անունը (Фируз Казем-Заде.«Борьба за влияние в Персии. Дипломатическое противостояние России и Англии»):

Ահա այսքան հագեցված ու լարված գործունեությունից հետո Իշխան Նիկոդիմոս Ամատունուն հաջողվում է 1912 թվականի ամռանը կարճ ժամանակով այց կատարել Հայաստան: Ստեղծված բարենպաստ պայմաններից ելնելով, Նիկոդիմոս Ամատունին հորը՝ արդեն վատառողջ Տեր Եսայուն, ապա և Գևորգ Ե կաթողիկոսին հասկացնում է, որ եկել է բուն ժամանակը ձեռնարկելու Օշականի դպրոցի կառուցման գործը:

Նա ուներ անձամբ ցարի թույլատրությունը՝ մնում էր կարգավորել կառուցման հետ կապված աշխատանքները: «1912թ. հուլիսի 12-ին Օշականի Ս. Մ. Դպրոցը շտապ զարդարւում էր դիմաւորելու հայոց Վեհափառ կաթողիկոս Գէորգ Ե-ին,-այդ մասին կարդում ենք 1912թ. «Հորիզոն» հանդեսի, հուլիսի 17-ի № 152-րդ համարում: Տեղիս ուսանողները եկեղեցու արևմտեան աւագ դռնից մինչև դպրոցի բակը զարդարել էին կանաչ ուռենու ճիւղերով, դպրոցի մուտքը նոյնպէս պատուած էր ճիւղերից հիւսած կամարներով և զանազան անուշաբոյր ծաղիկներով: Ժամի մօտ 9-ին երևաց Վեհափառի կառքը վարդապետների և եպիսկոպոսների կառքերի հետ միասին. եկեղեցու աւագ դրան մօտ վեհին դիմաւորեցին եկեղեցական կազմը և գիւղի նշանաւոր մարդիկ:Վեհափառը իջաւ կառքից և աղ ու հաց ընդունելով ժողովրդի բուռն կէցցեների և զանգակների ղողանջիւնի տակ մտաւ եկեղեցի, որտեղ սպասում էր հօծ բազմութիւն: Վեհափառը օրհնելով իր հօտը մի գեղեցիկ ճառ արտասանեց ուսման նշանակութեան և Ս. Մեսրովբի մասին...»:
Այդ ժամանակ բարձրաստիճան հյուրերի թվում էր իշխան Նիկոդիմոս Ամատունին, որն իր համեստ ներկայությամբ առանձնապես, հասկանալի պատճառներով ու պաշտոնի բերումով աշխատել էր աչքի չնկնել, մինչդեռ ժամանակի ականատեսների վկայություններով, բավական երկար կարմիր գորգը փռվել է նաև ցարական բարձրաստիճան չինովնիկի պատվին:

Բուռն, ու դեպքերով հարուստ տարի էր 1913 թվականը: Օշականի դպրոցի կառուցման համար արագ և գործնական քայլեր են ձեռնարկվում: Հունվարի 22-ին տեղի է ունենում Օշականի «Ժամհարեան» բանկի ընդհանուր ժողովը՝ «ինսպեկտոր պ. Զիլֆիանի նախագահութեամբ»: Բարձր է գնահատվում բանկի վարչութեան և անդամների աշխատանքը, միևնույն ժամանակ բանկի արդյունավետ գործելու համար անելիքներն էլ շատ էին հասարակության ավելի լայն խավերի ներգրավման համար՝ ինչը նպաստելու էր մի շարք ցանկալի խնդիրների ու ծրագրերի կատարմանը: Բանկի ընդհանուր ժողովը «ի նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ տառերի գիւտի 1500 և տպագրութեան 400 ամեակի առթիւ ամեն մի հասարակական հիմնարկութիւն մի բարեգործութիւն է անում, և որ այդ օգուտը ժողովրդի կոպէկներից է առաջացել, միաձայն որոշեց 44 ր. 28 կ. յատկացնել Օշականի «Ս. Մեսրովբեան» դպրոցին, դպրոցի վարչութեան յայտարարութեան համաձայն յարմարաւոր շէնք շինելու և դպրոցը չորսդասեան դարձնելու համար: Մեծ Տօնի առթիւ, որի մասին արդէն յայտնւած է ամենքին»:

Այս մասին գրված է «Բաքվի ձայն» հանդեսի հիշյալ համարում (№ 24, 30 հունվարի, 1913) Բանկի օգուտներից առաջացած 694 ռ. 28 կոպեկ գումարից մնացած մյուս անհրաժեշտ ծախսերն անելուց հետո՝ ահա այսպիսի համեստ գումար է ավելանում նոր կառուցվելիք դպրոցի համար: Այն ժամանակվա գյուղական միջավայրում ստեղծված եզակի բանկում, ներգրավված են եղել 508 անդամ: Հիշարժան է, որ «բանկի Վարչութեան նոր անդամ ձայների բացարձակ մեծամասնութեամբ վերընտրւեց պ. Վահան Ամատունի, որը միևնոյն ժամանակ կատարում է հաշւապահի պաշտօն: Եւ յայտնի է իր բարեխիղճ գործունէութեամբ»:

Վահան Ամատունին`աջից

Հավելենք, որ Վահան Ամատունին Տեր Եսայի քահանայի կրտսեր որդին է՝ Նիկոդիմոս Ամատունու եղբայրը: Ընդհանուր առմամբ Տեր Եսային ունեցել է ևս չորս եղբայր` իրենց զավակներով, ովքեր իրենց ներդրումներն են ունեցել տարբեր բնագավառներում:
Տեր Եսայու Գևորգ եղբոր տղան՝ Սահակ Վարդապետ Ամատունին էլ 100 օրինակ իր հեղինակած «Հայոց բառ ու բան» գրքերից է նվիրում Օշականի դպրոցին: 1913թ. հունվարի 28-ին ավագ ուսուցիչ Ա. Աղաջանյանցը 1913 թվականի հունվարի 31-ի «Հորիզոն» հանդեսում (№ 24) գրում է.«Ինչպէս յայտնի է Օշականի «Ս. Մեսրովբեան» դպրոցի հոգաբարձութիւնը տառերի գիւտի 1500 և տպագրութեան 400 ամեայ յոբելյանի առթիւ որոշել է Օշականի երեքդասեան դպրոցը դարձնել չորսդասեան, շինել մի նոր յարմարաւոր շէնք և դպրոցի գաւթում կանգնեցնել Ս. Մեսրովբի կիսանդրին: Այդ առթիւ յայտնւած է Նորին Վեհափառութեան, Էջմիածնի և Տփխիսի յոբելեանական յանձնաժողովին և հասարակական շատ հիմնարկութիւնների ու անհատների, որոնցից օգնութիւն է սպասւում: Էջմիածնի միաբան բարձրապատիւ Սահակ վարդապետ Ամատունի նախանձախնդիր լինելով այդ նպատակների իրականացմանը, Օշականի դպրոցին է նւիրել 100 օրինակ իւր աշխատութիւնից «Հայոց բառ ու բան», որը պիտի վաճառւի յօգուտ վերոյիշեալ նպատակների»:

Սահակ վարդապետ Ամատունին մեծ ցանկություն է ունեցել գրելու Օշականի դպրոցի ու եկեղեցու պատմությունը: Այդ մասին նա նյութեր է հավաքել: Ցավոք, անցյալ ու ներկա ժամանակների պատմությունները թղթին հանձնելու մտահաղացումը Սահակ Ամատունին չի հասցնում իրագործել: Այս մասին տեղեկությունը պահպանվում է Սահակ Ամատունու մատենադարանում պահվող արխիվում (թղթ. 39-40)

Եսայի քահանայի մահը, նրա երազանքը այլևս իրականություն է` դպրոցը կառուցված

Օշականի երեքդասյան դպրոցը, որ նոր հարմարավետ շենքում արդեն լինելու էր չորսդասյա, իսկ նախասրահում դրվելու էր Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի կիսանդրին՝ ոգևորության մեծ ալիք էր բարձրացրել գյուղացիների շրջանում: Գյուղացիներից յուրաքանչյուրն օգնում էր ինչով կարողանում էր: Նիկոդիմոս Ամատունին, որը մինչ այդ Սանկտ Պետերբուրգից այդ նպատակի համար գումարներ էր ուղարկում, որոշում է 1913թ. դեկտեմբեր ամսվա վերջերին օրերին լինել հայրենի Օշական գյուղում, անձամբ ներկա լինել դպրոցի կառուցման աշխատանքներին և կրկին գումար բերել իր հետ: Ցավոք իշխան Նիկոդիմոս Ամատունու այցը հայրենի Օշական մթագնում է ցավալի իրողությամբ: Նրա գալուստը համընկնում է հոր՝ Օշականի եկեղեցու ավագ քահանա Եսայի տեր Ամատունու մահով: Մինչ այդ էլ անհայտ պատճառով գյուղում սպանվել էր նրա եղբոր՝ Գարեգինի 4 որդիներից մեկը՝ Ասատուրը (ավելի ուշ` 1918 թ. Սարդարապատի ճակատամարտի ժամանակ հերոսական մահով պետք է զոհվեին Նիկոդիմոսի եղբոր` Գարեգինի ևս երկու զավակներ` Արամը և Եսային, վերջինս կադրային սպա էր): Նիկոդիմոս Ամատունին հոր` Օշական գյուղի ավագ քահանա Եսայի Ամատունու մահը, շատ ծանր է տանում : ՈՒստի նա մանրազնին կատարում է հոր վերջին գրավոր և բանավոր պատգամները:

Սլաքով ցուցադրված է Տեր Եսայու գերեզմանը

Եսայի Ամատունու կենդանության օրոք ու նրա ջանքերով 1880 թվականին, եկեղեցու կառուցմանը զուգընթաց՝ հարավային կողմում, Վահան Ամատունու գերեզմանի վրա, կանգնեցվել էր հուշակոթող: Հովհաննես եպիսկոպոս Շահխաթունյանցը, Ղևոնդ Ալիշանը հաստատում են, որ մեծն իշխան Վահան Ամատունի հազարապետը թաղված է Մեսրոպ Մաշտոցի դամբարանից 40 կանգուն, կամ 15 ոտնաքայլ դեպի ձախ: Հավանաբար այս պատմությունից ելնելով Եսայի քահանան, որին այդպես էլ բախտ չվիճակվեց տեսնել նոր կառուցվող դպրոցը, խնդրել էր իրեն թաղել եկեղեցու բակում՝ Մեսրոպ Մաշտոցի դամբարանի և Վահան Ամատունու գերեզմանների ճիշտ միջնամասում՝ այսինքն Մաշտոցի դամբարանից 20 կանգուն, կամ 7,5 ոտնաքայլ դեպի ձախ, Վահան Ամատունու դամբարանից ճիշտ նույնքան հեռավորության վրա: Եսայի քահանայի նվիրական այս ցանկությունը՝ կաթողիկոս Գևորգ Ե-ի թուլտվությամբ և մասնակցությամբ իրականություն են դարձնում նրա 3 որդիները: Ցավոք Տեր Եսայու տապանաքարի փորագրություններն այսօր լավ չեն կարդացվում: Հասկացվում է, որ նշված են նրա որդիների` Գարեգինի, Նիկոդիմոսի և Վահանի Անունները... Արդեն այդ ժամանակ՝ 1913 թվականին, Վահան Ամատունու հուշակոթողից մոտ 1 մետր դեպի ձախ փորվել էին Եսայի քահանայի այդքան փափագած դպրոցի շենքի հիմքերը...

Դպրոցը և եկեղեցին

Վկայություններ դպրոցի ու էլի Նիկոդիմոս Ամատունու մասին

Այնուհանդերձ Ամատունիների գլխավոր նվիրական գործը Օշականի նոր դպրոցի կառուցումն էր, որն էլ ավարտին հասցվեց 1914 թվականին: 1913 թվականի վերջերին, երբ Նիկոդիմոս Ամատունին այցելեց հարազատ գյուղ և անձամբ ծանոթացավ դպրոցի շինարարության ընթացքին ու ծախսերին, հասկացավ, որ չնայած իր կողմից տրամադրված գումարին ու այլոց բազմաթիվ նվիրատվություններին, էլի զոհողություններ են անհրաժեշտ գործը մինչև վերջ ավարտին հասցնելու, շենքը պահպանելու և ուսումնական պրոցեսն ապահովվելու համար: Նա խոստացավ, որ Պետերբուրգ այցելելուն պես հետամուտ կլինի անհրաժեշտ՝ դեռ մի բան էլ ավելի, գումարի հայթայթմանը:
Այդպես էլ լինում է: Այդ տարիներին հայ իրականության մեջ նոր դպրոցի շենքի շահագործումը՝ ազգային ինքնագիտակցության լավագույն դրսևորումներից էր:

Պահպանվում է Նիկոդիմոս Ամատունու հորեղբորը՝ Գևորգին, ուղարկած իր մի լուսանկարը, որի հետևում մակագրություն է թողել Գևորգի թոռը՝ Տաճատ Հարությունի Ամատունին (1894-1974): Ի դեպ, նա ժամանակակից է Նիկոդիմոս Ամատունուն, մասնակից է՝ առաջին աշխարհամարտին: Մակագրության մեջ, որն արվել է 60-ական թվականներին, նշում է, որ Նիկոդիմոս Ամատունին իր պապի եղբոր տղան է և ավարտել է Պետերբուրգի համալսարանը: Արժեքավոր են նրա մյուս տեղեկությունները, այն, որ Նիկոդիմոսը վերջին անգամ Օշականում է եղել 1913-14թթ ու «հին դպրոցը նրա խնդրանքով է քանդվել ու նորը հիմնվել» , դպրոցի կառուցման համար «առաջին լուման» էլ ինքն է նվիրաբերել (Նիկոդիմոսը): նաև նրա հանգանակությամբ է 12.000 ռուբլի հավաքվել 1914 թվականին կառուցված դպրոցի համար:

Մինչ այդ տեղի էր ունեցել նոր դպրոցի հիմքի օրհնությունը: «Արարատ» հանդեսի 1914թ ապրիլ համարում կարդում ենք. «Մարտի 29-ին Օշականի պատմական գյուղի նոր դպրոցի հիմքի օրհնությունը կատարվեց մեծ շուքով մասնակցությամբ փոխթեմակալ Տ. Խորեն եպիսկոպոսի Տ.Բագրատ եպիսկոպոսի և Տ.Բաբգեն վարդապետի: Վեհափառ Հայրապետի կողմից ներկայացուցիչ էր նշանակված Տ.Բագրատ եպիսկոպոսն, որն ս.Մեսրոպի եկեղեցում ս.պատարագից յետոյ Վեհափառի կողմից օրհնեց ժողովրդեան և քաջալերեց իրենց ձեռնարկած գեղեցիկ գործի համար: Իսկ հիմքի օրհնութեան ժամանակ խոսեց Տ. Խորեն եպիսկոպոսն` յայտնելով` որ վերջապես կիրականանայ այն մեծ ցանկությունը, որ վաղուց ամենքս սպասում էինք տեսնել ս.Մեսրոպի դամբարանի մոտ մի յարմավավոր պատշաճ դպրոցական գեղեցիկ շինություն: Հանդիսին ներկայ էին ժողովրդոց մեծ բազմություն և այլ պատվավոր ներկայացուցիչներ: Նախատեսված է նոր շինության համար ծախսել մինչև 20 հազար ռուբլի, որից 8 հազարն հոգացել է տեղական ժողովուրդը, իսկ մնացածն յոյս ունեն ստանալ դրսից»:

Չի ուշանում «դրսից» օգնությունը: Արդեն նույն թվականի մայիսի 19-ի թիվ 210 կոնդակով Մայր Աթոռի Սինոդը շնորհակալական թուղթ է գրել իշխան Նիկոդիմոս Ամատունուն Պետերբուրգից ուղարկած 11,264ռ. 25կոպ. համար

Այս փաստերի անմիջական հաստատմանը հանդիպեցինք 1914 թ. «Արարատ» ամսագրի հունիս ամսվա համարում: 488-րդ էջում՝ քաղվածներ սինոդի օրագրերից վերտառության ներքո, բառացի հետևյալը կարդացինք` Սինոդը ստանալով Պետերբուրգից իշխան Նիկոդիմոս Ամատունու միջոցով ուղարկած Պետերբուրգի հայ գաղութի մեջ հանգանակած 11,264ռ 25կոպ., որոշեց. համաձայն Ն.Ամատունու գրության այդ գումարի կեսը 5632ռ 12,5կոպեկ հանձնել Օշական գյուղի «Մեսրոպեան» դպրոցի շինարարական հանձնաժողովին, իսկ մնացած կեսը ընդունել հօգուտ դպրոցական ֆոնդին,որի համար՝ 19 մայիսի 210 թվագրված Սինոդի բարձրագույն հոգևոր ժողովը շնորհակալական թուղթ է գրել իշխան Նիկոդիմոս Ամատունուն:

07.1914 թ. «Արարատ» ամսագիr 488-րդ էջ

Ամատունին իր խոսքի տերն է լինում: Ի վերջո մեկնելով Պետերբուրգ նա այնքան գումար է ուղարկում, որ փակվում են շինարարական բոլոր ծախսերը , գումարի կեսն էլ նա կարգադրում է տրամադրել դպրոցի գույքի ու պիտույքների ծախսերին:

Այսպիսով ավարտին է հասցվել՝ այն ժամանակների համար նույնիսկ « մի մեծ քաղաքի էլ պատիւ բերող» նույնքան գեղեցիկ, ճարտարապետական լուծումներով, եկեղեցուն համահունչ դպրոցի շենքը:

Օշականի դպրոցը (1914)

Օշականի դպրոցը՝ կառուցման օրվանից, հայտնվում է հոգացության կենտրոնում: Օշականի ավագ քահանա Եսայի Տեր Ամատունու մահից և նոր դպրոցի շենքի շահագործումից հետո, կազմավորվում է դպրոցի նոր հոգեբարձուների խորհուրդը, որի նախագահ է ընտրվում Նիկոդիմոսի եղբայրը՝ Գարեգին Եսայու Ամատունին: Ավելի ուշ նա նշանակվում է նաև գյուղի տանուտեր, այսպես ասած՝ Գլավնի, որն իր մեջ ներառում է ևս մի քանի գյուղերի վարչական

Գարեգին Ամատունի

ղեկավարումը: 1916թ. հունիսի 2-ին դպրոցի հոգաբարձու-նախագահ Գարեգին Ամատունին (նաև գանձապահ՝ Հայրապետ Գրիգորյանը), «Հորիզոն» թերթում (5 «Հորիզոն», № 126, 8 հունիսի, 1916) խորին շնորհակալություն է հայտնել Տիգրան Աֆրիկյանին, որը նորակառույց դպրոցին նվիրել է 1000ռ. և խոստացել, որ առաջիկա ուսումնական տարվանից մշտապես տրամադրելու է 500ռ. նպաստ: «Թող պ. Տիգրան Աֆրիկեանը օրինակ լինի այլոց՝ այս լքման օրերում փրկելու վերահաս վտանգի ենթարկւած գաւառական դպրոցների գոյութիւնը» : Դպրոցը կրել է Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի անունը: Մեկ դարից ավելի այստեղ սերունդներ են կրթվել ու դաստիարակվել: Խորհրդային շրջանում մի քանի տասնյակ տարիներ հանվել էր դպրոցի անվանակոչությունը, այնուհետև կրկին այն վերականգնվել է հայ գրերի ստեղծող՝ Մեսրոպ Մաշտոցի անունը, որի աճյունը ամփոփված է դպրոցից բառացիորեն մի քանի քայլի վրա:

Եվս մեկ պատմություն կապված Նիկոդիմոս Ամատունու հետ:Թե ինչպես է Նիկոդիմոս Ամատունին ապտակում Երևանի փոխնահանգապետին:

Հայտնել էինք, որ իշխան Նիկոդիմոս Ամատունու 1913-14 թթ. այցը հայրենի Օշական վերջինն է լինում նրա կյանքում, այն համընկել էր հոր՝ Օշականի եկեղեցու ավագ քահանա Եսայի տեր Ամատունու մահով:
Այնուհանդերձ, դպրոցի կառուցման հանձնառությունը ամբողջովին իշխան Նիկոդիմոս Ամատունին պատվով է կատարում: Այստեղ ըստ արժանվույն պետք է մատուցել բոլոր-բոլոր բարերարներին, ովքեր սատար եղան այս լավ գործը ավարտին հասցնելու:

Հետո ժամանակները պետք է փոխվեին: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Նիկոդիմոս Ամատունին հավատում էր, որ ցարական Ռուսաստանը թուրքերից հետ էր վերցնելու Հայաստանի մնացյալ մասը: Այդ ուղղությամբ, ցարի ու նրա բարձր շրջապատում, միշտ շոշափվում էր այդ հարցը: 1916 թվականի ռուսական և հայկական ուժերի հաղթանակը Երրորդ թուրքական դաշտային բանակի դեմ կասկած չէր հարուցում: Այդ ժամանակ իշխան Նիկոդիմոս Ամատունին Կարմիր Խաչի միավորման գլխավոր տնօրինության հյուսիս արևմտյան Ճակատի դաշտային Պահեստի պատասխանատու ղեկավարի պաշտոնից՝ 1916 թվականին նշանակվել էր Գերագույն Խորհրդի Պետրոգրադյան հատուկ հանձնաժողովի Հասարակության բաժնի մշտական անդամ, ավելի սերտ հարաբերություն ուներ ցարական ընտանիքի հետ և հետևում էր իրադարձությունների զարգացմանը: Ցավոք, ժամանակները բարենպաստ չդասավորվեցին: 1917 թ. ձմռանը Ռուսաստանում տեղի ունեցած բոլշևիկների հեղափոխությունը գլխիվայր շուռ տվեցին բոլոր ծրագրերը: Նրա հորեղբոր մի քանի տղաները մասնակցել են Սարիղամիշի մարտերին և հայ-ռուսական ջոկատների հետ շարժվել Թուրքիայի խորքերը: Լենինը հայկական վերագրավված տարածքները կամովին զիջեց թուրքերին: Նիկոդիմոս Ամատունին մինչև վերջ` 1920թ. պայքարեց բոլշևիկների դեմ, գեներալ Վրանգելի և մյուսների հետ Ռուսաստանի հարավում հակաբոլշևիկյան Սպիտակ շարժման մասնակիցներից էր, Հարավային Ռուսաստանի կառավարության անդամը: 1920 թվականի նոյեմբերին բոլշևիկների վերջնական հաղթանակից հետո ընդմիշտ թողեց խորհրդային տարածքը` արտագաղթելով Ֆրանսիա: Վրանգելը Նիկոդիմոս Ամատունու մասին հարգանքով է նշել իր հուշերում:

Այժմ վերադառնանք Նիկոդիմոս Ամատունու 1914 թվականին Հայաստանում եղած ժամանակ մի դեպքի:

Դժբախտաբար այս մասին վավերագիր փաստաթղթեր չենք կարող ներկայացնել, բայց հենվում ենք Նիկոդիմոս Ամատունու իր հարազատներին պատմած բանավոր վկայություններին` որը պակաս արժանահավատ չէ, վերջիններս էլ այն փոխանցել են իրենց սերունդներին: Նժարին դնելով ու համեմատելով փաստացի պատմական իրողությունները միանշանակ հանգում ես այդ եզրակացությանը: Հայտնի է , որ Նիկոդիմոս Ամատունին չորս հորեղբայր է ունեցել, նրանց որդիներն ու թոռներն այս պատմությունը բերնից-բերան շրջանառել են: Հոդվածիս հեղինակն (Վահան Ամատունին-ծանոթ. Նիդ. Օրագիր) , օրինակ այն լսել է հորից՝ Վարդան Գառնիկի Ամատունուց (1915-1976) , որի պապը՝ Ավագը եղել է Եսայի քահանայի հարազատ եղբայրը: Այս մասին պատմել է Նիկոդիմոսի եղբոր`Գարեգինի չորս որդիներից ողջ մնացած Հայկը( 1885-1960),վերջինիս տղան ու թոռը: Գրեթե նույն այս պատմությունը պատմել է նաև Ավագի մյուս թոռը՝ խորհրդային շրջանում Օշական գյուղի երկարամյա քահանա Վազգեն Արմենի Ամատունին (1905-1991):

Քահանա Վազգեն Ամատունին (1960-70թթ.լուսանկար )Օշական

Նա պատմություններ պատմելու հրաշալի վարպետ էր և նրան ճանաչողները դա կհաստատեն: Պատմությունն այսպես է եղել. Օշականի դպրոցի կառուցման հարցերը կարգավորելուց և հորը՝ Տեր Եսայուն, եկեղեցու բակում պատվով հուղարկավորելուց հետո՝ Նիկոդիմոս Ամատունու մոտ ցանկություն է առաջանում այցելել Երևանի Նահանգապետին՝ Իսկական խորհրդական, կոմս Վլադիմիր Տիզենհաուզենին: Նրան զեկուցում են, որ նահանգապետը տեղում չէ: Ընդառաջ է գալիս նոր նշանակված փոխնահանգապետ՝ Կոլեգիալ խորհրդական, իշխան Ալեքսեյ Չեգոդաևը: Փախնահանգապետի պաշտոնում 38-ամյա Չեգոդաևը իր դիմաց տեսնելով իրենից մի քանի ծառայողական աստիճանով բարձր ցարական պաշտոնյային, փոքր ինչ շփոթվում է: Նա Նիկոդիմոս Ամատունու վրա տեսնում է նույն ծառայողական ուսադիրները , ինչ նահանգապետինն էր, սա նշանակում էր, որ փոխնահանգապետը պատշաճ դիմելաձևով՝ (Ваше превосходительство-Ձերդ գերազանցություն) պետք է դիմեր նրան: Այդպես էլ սկսվում է նրանց շփումը: Փոխնահանգապետը ողջունում ու հրավիրում է թեյի: Նիկոդիմոս Ամատունին չի մերժում առաջարկը և սիրով համաձայնում է: Մինչ թեյը ինքնաեռով կպատրաստվեր Չեգոդաևը զրույցի շարունակման թեմա է փնտրում ու պարծենում իր ազնվացեղ շնով` Նշյուլ անգամ չկասկածելով, որ իր դեմ կանգնած ցարական կայսերության բարձրաստիճան պաշտոնյան կարող է ազգությամբ հայ լինել:

- Իմ գեղեցկուհուն գիտե՞ս ինչպես եմ կոչում,-պարծենում է փոխնահանգապետը և ապա նույն վայրկյանին կանչում` «армя́шка, армя́шка...» (արմյաշկա) :

Շունը պոչը խաղացնելով մոտենում է տիրոջը: Նիկոդիմոսը հանկարծակի է գալիս և մտածում ՝ գուցե՞ այնպես չի լսել շան անունը: Հարցնում է.

-Իշխան, ինչպե՞ս է ձեր շան անունը:

-Ձերդ գերազանցություն, հայերի մեջ, հայերի պատվին, իմ սիրելի, իմ լավ շնիկ՝ արմյաշկան է:

Այս խոսքերը լսելուց հետո, առանց բացատրության, Ցարական իշխանության Իսկական խորհրդական, ազգությամբ հայ Նիկոդիմոս Ամատունին՝ մի շառաչուն ապտակ է հասցնում նույն երկրի կառավարության Կոլեգիալ խորհրդական, իշխան Չեգոդաևին, ապա շրջվում և արագ քայլերով հեռանում:

Կարմիրով նշված է Չեգոդաևի Երևանի փոխնահանգապետ աշխատանքիընդունվելու և ավարտելու ժամկետները

Նախկին ծովային զինվորականը բնականաբար չհասկանալով ինչ տեղի ունեցավ, ինքն է բողոքողի դերն ստանձնում` զեկուցագիր գրելով վերադասին: Միջադեպը հանգուցալուծում է հենց ցարը՝ Նիկոլայ երկրորդը: Վերջինս իրողության մասին իմանում է Պետերբուրգում իրեն տեսակցության եկած Նիկոդիմոս Ամատունուց և լուծում այս հարցը: Արդեն մի քանի ամիս հետո ՝ 1914 թվականի առաջին ամիսներից, դեռ պաշտոնը լիակատար չստանձնած Չեգոդաևը զրկվում է Երևանի փոխնահանգապետի պաշտոնից և անգործ մնում: Որոշ ժամանակ անց ցարը ըստ երևույթին մտածելով, որ ամեն բան արդեն հարթված-մոռացված կլինի կրկին «հիշում» է պատերազմերի բովով անցած իր կադրին` կրկին վերանշանակում է նույն պաշտոնին, այս անգամ բոլորի «աչքից հեռու»՝ Լյուբլինի նահանգում (ներկայումս Լեհաստան):

Հատկանշական է, որ ինչպես Նիկոդիմոս Ամատունին, այնպես էլ Չեգոդաևը բոլշևիկների իշխանության գալուց հետո արտագաղթում են Ֆրանսիա ու երկուսն էլ թաղված են Փարիզին մերձակա Սենտ Ժենեվև դը Բուա քաղաքի գերեզմանատանը՝ բազմաթիվ ականավոր ռուս մտավորականների, զինվորական, քաղաքական, մշակութային գործիչների կողքին:

Վ.Ամատունի
Hay Azian
«Նիդերլանդական օրագիր»

Իր նախնիների պատվին Օշականի եկեղեցու բակում Գարեգին Իշխանի Ամատունու պատրաստած խաչքարը:
(Տեր Եսայի քահանայի թոռան թոռը, կամ Նիկոդիմոս Ամատունու եղբոր` Գարեգինի թոռան տղան:)

Ամատունիների իշխանական տոհմի մասին այս նախագծի հեղինակն է «Նիդերլանդական օրագիրը»:
Լուսանկարներն ու հոդվածաշարը հրապարակվում են առաջին անգամ: Հեղինակային իրավունքը պատկանում է՝ «Նիդերլանդական օրագրին»: Գրավոր հղումը՝ պարտադիր է:

ՈՒշադրություն

Հայ ազնվական Ամատունի տոհմի մասին պատմող այս նախագծը նպատակ ունի սփյուռքի և Հայաստանի մեր ընթերցողներին ծանոթացնել հայ ազնվական դասին, բացահայտել նրանց մասին գրված ու ավելի շատ չգրված էջերը, վեր հանել հայ ժողովրդի պատմության պայծառ էջերն ու պատմել մեր անվանի զավակների մասին: Նախագծի իրականացման համար պահանջվում է ժամանակ և միջոցներ` տեղային ու արխիվային ուսումնասիրությունների համար: Առանձին ուսումնասիրություններ ծախսատար են (օրինակ` Նիկոդիմոս Ամատունու մասին, ծնվել է Օշականում, ապրել և աշխատել է Վրաստանում, Ռուսաստանում : Նրա աճյունը գտնվում է Փարիզում` ամփոփված է ռուս նշանավոր գործիչների կողքին:

Ամատունիների իշխանական տոհմի մասին «Նիդերլանդական օրագրի» նախագծի այլ հոդվածները

Ամատունիների շառավիղները

https://www.nidoragir.com/2018/12/blog-post_49.html

Նիկոդիմոս Եսայու Ամատունու մասին

https://www.nidoragir.com/2018/08/blog-post_9.html

Ազգագրագետ Սերգեյ Դմիտրիևը և Իշխան Նիկոդիմոս Ամատունու մասին նրա աշխատությունը

https://www.nidoragir.com/2020/03/blog-post.html

Իշխան Նիկոդիմոս Ամատունու կենսագրությունից (1903-1913)

https://www.nidoragir.com/2020/06/0000amenaskizb.html

Օշականի Ամատունիները և նրանց ավանդը տեղի դպրոցի ու եկեղեցու կառուցման գործում

https://www.nidoragir.com/2019/05/blog-post.html

Իշխան Նիկոդիմոս Ամատունու առնչությունը ռուսական ազգագրական թանգարանի հետ