Ազատ Խլղաթյան-115․ Լույս, որ չի մարում

Բանաստեղծ, լրագրող, Հանրային ռադիոյի «Կիրովականյան կյանք» հաղորդաշարի նախկին խմբագիր Սամվել Դուրինյանը իր ուսուցչին՝ Ազատ Խլղաթյանին, երախտագիտությամբ է հիշում․ «Կենդանության օրոք արդեն իսկ լեգենդ էր»։ Այդ կարծիքին էին և այսօր էլ են շատերը՝ Խնձորուտ թաղամասի բնակիչներ, մանկավարժական համայնք, քաղխորհրդի կրթության, գիտության, մշակույթի և պատմական ժառանգության հանձնաժողովի անդամներ։ Նրանց առաջարկությամբ էլ Վանաձորի քաղխորհրդի նախագահությունը հատուկ որոշմամբ թիվ 18 միջնակարգ դպրոցը սիրահոժար անվանակոչեց հանրապետության վաստակաշատ մանկավարժի՝ դպրոցի հիմնադիր Ազատ Խլղաթյանի անունով։

Լեգենդով հեղված ճանապարհ

Ազատ Խլղաթյանը ծնվել է Մշո Բուլանուղի հայկական Շեխ-Եղաուպ գյուղում, քաթիպ Հովհաննեսի առաջնեկ որդին էր ու գյուղի առաջին արու զավակը։ Երիտթուրքերի իշխանության գալով՝ հայերն ազատության նոր հույսեր ունեին, հավատում էին՝ վերջ դրվեց բռնություններին։ Այդ հավատով էլ նորածին որդուն անվանեցին Ազատ։

Բայց հույսը երկար չտևեց․ գյուղը, շուրջ 200 ընտանիք, կոտորածներից մազապուրծ հարկադրյալ գաղթի ճանապարհ ընկավ։ Այդ արհավիրքի ընթացքում զոհվեց Ազատի եղբայրը՝ Արամայիսը։ Ընտանիքը հասավ Էջմիածին, ապա բնակություն հաստատեց Վարդանլու գյուղում՝ ապագա Վանաձորի թաղամասում։

Տնավեր ու քնկոտ մնացած ընտանիքը ստիպված էր ամեն կարգի աշխատանքների լծվել։ Ազատն աշխատում էր որպես նման, միաժամանակ հաճախում էր դպրոց։ Նրա երազանքը մեկն էր՝ դառնալ վարժապետ։ Ուսումը գերազանց ավարտելով՝ արդեն 8-րդ դասարանում նրան առաջարկեցին դասավանդել։ Հետագայում ավարտեց մանկավարժական ուսումնարանը, ապա բուհի ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետը։ Դասավանդեց Շնողում, Մեղրուտում, սակայն մշտապես մտքում ու սրտում էր Վարդանլուի երեխաների վիճակը, որոնք ամեն օր մեծ դժվարությամբ էին հասնում հեռավոր Մեղրուտ դպրոց։

Այդ մտահոգությունն էլ դարձավ շնորհալի ուսուցչի մեծ գործի սկիզբը։ Նա համոզեց համագյուղացիներին, և միասին սկսեցին դպրոց կառուցել՝ սայլերով անտառից բերելով շինանյութ, վերանորոգելով մի քանի տներ և դրանք դարձնելով դասասենյակներ։

Պատերազմ, վերադարձ ու մեծագործություն

1941-ին նա այլ հայ երիտասարդների պես մեկնեց ռազմաճակատ։ Կռվեց, հերոսացավ։ Վերադառնալով՝ կրկին տոգորված էր մեկ նպատակի գիտակցությամբ՝ դպրոցը դարձնել տասնամյա։ Դիմեց բոլոր ատյաններին։ Աջակցությունը տրվեց, բայց պայմանով՝ համայնքն էլ իր ներդրումը պետք է ունենա։ Ու հենց այստեղ բացահայտվեց Ազատ Խլղաթյանի իսկական կերտվածքը․ նա կարողացավ ոգևորել համագյուղացիներին, ովքեր իրենց աշխատանքով ու նվիրաբերած շինանյութով վերածեցին իրենց երազանքը իրականության։

Տասնամյակներ շարունակ Ազատ Խլղաթյանը սեփական կյանքի 44 տարին նվիրեց երեխաների կրթությանը։ Թեև ինքը նյութապես երբեք ապահովված չէր, բայց մշտապես քաղաքից գնում էր տետրեր, մատիտներ և այլ պարագաներ՝ դրանք նվիրելով սաներին։ Նրա անունը դարձավ ժողովրդական կրթության ոլորտի բացառիկ երախտավորի խորհրդանիշ։ Նրա կրած ՈւՍՈՒՑԻՉ կոչումը իսկապես լեցուն էր բարոյական ծանրությամբ ու վաստակով։

Ավանդույթի ուժը․ 32 տարվա հիշատակի և լույսի օրերը

Դպրոցի անվանակոչումից ի վեր մանկավարժական ու աշակերտական համայնքները ամեն տարի՝ արդեն 32 տարի, պատշաճ կերպով նշում են մեծ ուսուցչի ծննդյան օրը։ Դրանք միայն հիշատակի օրեր չեն․ դրանք դաստիարակչական, բարոյահոգեբանական մեծ շեշտադրում ունեցող միջոցառումներ են, որոնց ընթացքում սերունդները սերտում են ուսուցչի թողած պատգամներն ու արժեհամակարգը։

115-ամյակի բացառիկ միջոցառումը

Այս տարի լրացել է ուսուցչի ծննդյան 115-ամյակը։ Հոբելյանական միջոցառումը նշվեց դպրոցի նոր տնօրենի՝ նրա թոռնուհի, Էդուարդ որդու դստեր՝ Լուսինե Խլղաթյանի ղեկավարությամբ։ Բեմադրություններով, պարերով, բանաստեղծություններով ու թևավոր մտքերով դպրոցի սաները ներկայացրեցին նրա պայծառ կյանքն ու առաքելությունը։ Հաստատվեց նաև ուսուցչի կանխազգացումը.
«Ամեն գարնան հետ նորից կբացվեմ, հավետ կլնեմ»։

Միջոցառման ընթացքում ելույթ ունեցան Վանաձորի քաղաքապետի խորհրդական, պատմական գիտությունների թեկնածու Արման Բեռնեցյանը, ՀԳՄ Լոռու մարզային բաժանմունքի նախագահ Մանվել Միկոյանը, մանկավարժական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Թերեզա Շահվերդյանը, Հրաչյա Սարուխանի այրին՝ Անահիտ Պետրոսյանը, բանաստեղծուհի Լենա Անթառանյանը, մանկագիր Մարտուհի Սարգսյանը, ուսուցչուհի Գոհար Սիրունյանը և այլք՝ բարձր գնահատելով ուսուցչի վաստակը։

«Արվեստագետ» ՀԿ նախագահ Իվան Անտոնյանը ներկայացրեց կազմակերպության որոշումը՝ Ազատ Խլղաթյանին «Պատվավոր հայ» կոչում շնորհելու մասին և համապատասխան հուշամեդալը հանձնեց նրա թոռնուհուն։

Շնորհակալագրեր և երախտագիտություն

Տարիների նվիրված աշխատանքի համար շնորհակալագրեր ստացան մի շարք փորձառու ու նվիրված ուսուցիչներ՝
Արուսյակ Մարգարյանը, Գոհար Թումանյանը, Էլմիրա Վարդանյանը, Նելլի Ասրյանը, Սուսաննա Խառատյանը, Գայանե Վարդանյանը, Ելենա Սարգսյանը, Աննա Մելիքսեթյանը, Ելենա Աշուղյանը, Գոհար Կոշտոյանը։

Միջոցառման կազմակերպման աջակցության համար շնորհակալագիր ստացավ նաև դասվար Լիանա Եղիազարյանը, իսկ գեղեցիկ պարային համարների համար՝ 11-րդ դասարանի աշակերտուհի Նազելի Սարգսյանը։

Միջոցառումն ավարտվեց Մարգահովտի և մերձակա համայնքների հոգևոր հովիվ Տեր Ներսես Ղալայանի գնահատանքի խոսքով և դպրոցի տնօրեն Լուսինե Խլղաթյանի շնորհակալական ուղերձով։

Գագիկ Անտոնյան

Հայերը հարգում են մոռացված խորհրդային զինվորներին Լյուսդենում. լռության մեջ պահված պատմություններ Sovjet Ereveld-ում

 

ԼՅՈՒՍԴԵՆ (Նիդերլանդներ)- Լյուսդենի անտառապատ հանգիստ տարածքում գտնվում է Sovjet Ereveld-ը՝ Խորհրդային զինվորների ամենամեծ գերեզմանատունը Արևմտյան Եվրոպայում։ Այստեղ հանգչում են 865 զինվորներ, որոնք Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին մահացել են գերմանական ռազմագերության, դաժան աշխատանքների կամ հիվանդությունների հետևանքով։ Նրանցից շատերը երկար տարիներ անհայտ էին՝ անունները չճշտված, ճակատագրերը կորուսյալ։

Սակայն վերջին տարիներին այստեղ ավելի հաճախ կարելի է տեսնել Նիդելանդների հայկական համայնքի ներկայացուցիչներին։ Պատճառը պարզ է. այս գերեզմանատան հողի տակ հանգչողներից մի քանիսը ազգությամբ հայեր են։

Ըստ Sovjet Ereveld հիմնադրամի տվյալների՝ գերեզմանատանը կան քսանից ավելի հայ զինվորներ, որոնց ինքնությունը նորագույն ուսումնասիրությունների շնորհիվ վերջապես հաստատվել է՝ մոտ ութ տասնյակ տարի անց։

Հոգևոր խոնարհում և հիշատակի պահեր

Նիդերլանդների հայկական համայնքը, Նիդերլանդահայ կազմակերպությունների ֆեդերացիան (FAON) այս տարի դեկտեմբերի 9-ին նշելու են 1944թ. Միդելհարնիսում գնդակահարված Հայ խորհրդային յոթ զինվորների հիշատակի օրը, Այդ մասսին ֆեյսբուքյան էջին գրառում է արել Մաթո Հախվերդյանը : Ամստերդամի «Գրիգոր Նարեկացի» մշակութային հիմնադրամը, տարիներ շարունակ այցելում է գերեզմանատուն։ Նրանք խնամում են մի շարք հայ զինվորների շիրմաքարերը, Ամստերդամի Սուրբ Հոգի հայկական եկեղեցու քահանա Տարոն տեր Թադևոսյանը կատարում է հոգեհանգստյան արարողություններ, վառում են մոմեր ու ծաղկեպսակներ տեղադրում։ Համայնքի ներկայացուցիչ, հիմնադրամի նախագահ Վահան Ավագյանը նշում է.

«Սա ոչ միայն պատմական պարտք է, այլ նաև մարդկային պարտավորություն։ Այս մարդիկ տուն չեն վերադարձել, բայց նրանք ունեցել են ընտանիքներ, կյանք, պատմություն։ Եվ նրանք չեն կարող մնալ մոռացված»։

«Experience»-ը՝ պատերազմի մարդկային կողմը բացահայտող նոր վայր

Sovjet Ereveld-ը վերջերս համալրվել է նոր թանգարանային կենտրոնով՝ Sovjet Ereveld Experience։ Այն տարբերվում է սովորական թանգարաններից. այստեղ այցելուն ոչ միայն տեղեկություն է ստանում, այլ ապրում է պատմությունը։

• Ֆիլմում ներկայացվում է Դմիտրի անունով տղայի պատմությունը, որը ճակատ է ճանապարհում իր հորը՝ Վլադիմիր Բոտենկոյին։

• Վիրտուալ իրականության բաժնում այցելուն «մտնում է» զինվորի կյանքի վերջին փուլերի մեջ՝ ճակատամարտից մինչև գերմանական ռազմագերություն և հանքերում հարկադրական աշխատանք։

Experience-ի նպատակն է պատերազմի մասին խոսել ոչ թե կոշտ թվերով, այլ՝ մարդու ճակատագրով։ Այստեղ պատերազմը ներկայացվում է որպես ընտանեկան ցավ, լռության մեջ կորած անուններ և ապրումների բեռ։

Պատմություն՝ քաղաքական ստվերների միջև

Խորհրդային զինվորների պատմությունները երկար ժամանակ մնացել են անտեսված։ Նրանք պայքարել են նացիզմի դեմ, բայց Կոնդրակման պատերազմի տարիներին դարձել են «նոր թշնամու» խորհրդանիշ։ Այդ պատճառով նրանց անունները հաճախ դուրս են մնացել եվրոպական հիշողության շրջանակներից։

Sovjet Ereveld-ը փորձում է այդ անարդարությունը վերականգնել՝ ուշադրության կենտրոն բերելով ոչ միայն ռուս, ուկրաինացի կամ բելառուս զինվորներին, այլ նաև մահացած փոքրաթիվ ազգությունների ներկայացուցիչներին, այդ թվում՝ հայերին։

Քարերի հետևում թաքնված մարդկային պատմություններ

Գերեզմանատան լռության մեջ, եթե ուշադրությամբ նայես, կնկատես շիրմաքարերի վրա փորագրված հայկական ազգանուններ։ Այս անունները պատմում են պատերազմով բնաջնջված երազանքների, կիսատ ընտանիքների ու սերունդների համար անհայտ մնացած ճակատագրերի մասին։

Նիդելանդների հայկական համայնքի համար այս վայրն այսօր դարձել է ոչ միայն հարգանքի, այլ նաև արդարության տեղ։ Այստեղ նրանք գտնում են կապ մի անցյալի հետ, որը երկար տարիներ անտեսված է եղել։

Մի բան ակնհայտ է. այս զինվորները այլևս երբեք չեն մնա անանուն կամ մոռացված։

Hay AZIAN

Լուսանկարները` Stichting Sovjet Ereveld
կայքից

Armeniërs eren vergeten Sovjetsoldaten in Leusden: verhalen die in stilte bewaard zijn gebleven op het Sovjet Ereveld

LEUSDEN (Nederland) – In de rustige, bosrijke omgeving van Leusden ligt het Sovjet Ereveld, de grootste begraafplaats van Sovjetsoldaten in West-Europa. Hier rusten 865 militairen die tijdens de Tweede Wereldoorlog omkwamen door Duitse krijgsgevangenschap, dwangarbeid of ziekte. Velen van hen bleven decennialang naamloos, hun lot onbekend en hun geschiedenis onvolledig.

In de afgelopen jaren is er echter steeds vaker een bijzondere groep bezoekers te zien: vertegenwoordigers van de Armeense gemeenschap in Nederland. De reden is eenvoudig. Onder de begraven soldaten bevinden zich ook etnisch Armeense militairen.

Volgens gegevens van de Stichting Sovjet Ereveld liggen er meer dan twintig Armeense soldaten begraven. Dankzij recent onderzoek en internationale archiefvondsten is hun identiteit eindelijk bevestigd – bijna tachtig jaar na hun dood.

Geestelijke eerbetoon en momenten van herinnering

De Armeense gemeenschap van Nederland, waaronder de Federatie Armeense Organisaties Nederland (FAON), zal dit jaar op 9 december de herdenkingsdag markeren van de zeven Armeense Sovjetsoldaten die in 1944 in Middelharnis werden gefusilleerd. Daarover schreef Mato Hakverdian onlangs op zijn Facebookpagina.

Ook de Amsterdamse culturele stichting Grigor Narekatsi bezoekt het ereveld al jaren. Zij onderhouden meerdere graven van Armeense soldaten. Priester Taron Ter Tadevosyan van de Armeense Surp Hoki-kerk in Amsterdam voert herdenkings- en requiemdiensten uit, terwijl bezoekers kaarsen aansteken en bloemen neerleggen.

Volgens Vahan Avagyan, voorzitter van de stichting, is dit werk van grote morele betekenis:

“Dit is niet alleen een historische plicht, maar ook een menselijke. Deze mannen zijn nooit thuisgekomen, maar ze hadden families, een leven, een verhaal. Ze mogen niet vergeten worden.”

De ‘Experience’ – een nieuwe plek die de menselijke kant van oorlog zichtbaar maakt

Onlangs is het Sovjet Ereveld uitgebreid met het nieuwe museumcentrum Sovjet Ereveld Experience. Deze locatie onderscheidt zich van klassieke musea: bezoekers ontvangen hier niet enkel informatie, maar beleven de geschiedenis.

De film vertelt het verhaal van de jongen Dmitri, die zijn vader Vladimir Botenko naar het front ziet vertrekken.
In de VR-ruimte stapt de bezoeker in de schoenen van de soldaat zelf – van het front naar krijgsgevangenschap in Duitsland en uiteindelijk naar dwangarbeid in een kolenmijn.

Het doel van de Experience is om niet te spreken in harde cijfers, maar in menselijke levens. Oorlog verschijnt hier als familietrauma, als stilte rondom verdwenen namen, als een last die generaties lang blijft bestaan.

Geschiedenis tussen politieke schaduwen

De verhalen van Sovjetsoldaten bleven lang onderbelicht. Zij vochten tegen het nazisme, maar werden in de Koude Oorlog symbool van de ‘nieuwe vijand’. Daardoor verdwenen hun namen vaak uit de West-Europese herinneringscultuur.

Het Sovjet Ereveld probeert dat beeld te herstellen, door aandacht te schenken aan alle soldaten – Russen, Oekraïners, Wit-Russen, maar ook aan kleinere etnische groepen zoals de Armeniërs.

Menselijke verhalen achter stenen

Wie aandachtig over de begraafplaats loopt, ontdekt op sommige grafstenen Armeense familienamen. Ze herinneren aan verwoeste dromen, afgebroken levens en families die generaties lang in onzekerheid leefden over het lot van hun verwanten.

Voor de Armeense gemeenschap in Nederland is deze plek inmiddels niet alleen een site van eerbetoon, maar ook van morele rechtvaardigheid. Hier vinden zij een tastbare verbinding met een verleden dat lange tijd genegeerd bleef.

Eén ding is duidelijk: deze soldaten zullen nooit meer naamloos of vergeten zijn.

Hay AZIAN

Foto’s: Stichting Sovjet Ereveld

-----------------------------------------

ՄԻՋՈՑԱՌՄԱՆ ԾՐԱԳԻՐ`
Stichting Sovjet Ereveld կայքից

Op 9 december herdenkt Stichting Sovjet Ereveld de 7 Sovjetsoldaten die op 9 december 1944 door de Duitsers op het Havenhoofd in Middelharnis zijn gefusilleerd. Na de oorlog zijn deze soldaten herbegraven op het Sovjet Ereveld. Tachtig jaar lang lagen ze er anoniem en lange tijd kwam hun familie niet te weten wat er met hun dierbaren was gebeurd. We verwelkomen je om hier samen met ons bij stil te staan. Meer achtergrondinformatie over deze groep oorlogsslachtoffers en de dilemma’s waarmee zij te maken kregen, lees je onder het programma.

Programma
09.00 – 09.30 uur: Inloop
09.30 – 09.35 uur: Welkomstwoord dhr. Coen Wilders, Bestuurslid Stichting Sovjet Ereveld
09.35 – 09.40 uur: Toespraak dhr. Tigran Sargsyan, Ambassaderaad van de Ambassade van Armenië
09.40 – 09.45 uur: Toespraak dhr. Gerolf Bouwmeester, Burgemeester van Leusden
09.45 – 09.50 uur: Toespraak dhr. Remco Reiding, Directeur Stichting Sovjet Ereveld
09.50 – 09.51 uur: Taptoe-signaal
09.51 – 09.52 uur: Minuut stilte
09.52 – 10.00 uur: Kranslegging
10.00 – 10.02 uur: Bloemen leggen
10.02 – 10.05 uur: Kaarsen plaatsen bij de zeven graven
10.05 – 10.10 uur: Gebed door Taron Tadevosyan, Priester van de Armeens Apostolische Kerk Surp Hoki
10.10 – 10.30 uur: Koffie/thee in museum Sovjet Ereveld Experience (Vlooswijkseweg 1b)

Er is gelegenheid om ter nagedachtenis aan de oorlogsslachtoffers bloemen te plaatsen bij de Obelisk. Bij de entree van het Ereveld kunt u rode anjers aanschaffen. Met de aankoop van deze anjers helpt u ons grafbezoek van de familieleden van de soldaten mogelijk te maken en ondersteunt u andere activiteiten van de Stichting.

Locatie
Sovjet Ereveld, Dodeweg 31 Leusden
Parkeren kan bij de toegangsweg tot begraafplaats Maranatha (Dodeweg 29, schuin tegenover het museum).
------------------------

Op 9 december herdenkt Stichting Sovjet Ereveld de 7 Sovjetsoldaten die op 9 december 1944 door de Duitsers op het Havenhoofd in Middelharnis zijn gefusilleerd. Na de oorlog zijn deze soldaten herbegraven op het Sovjet Ereveld. Tachtig jaar lang lagen ze er anoniem en lange tijd kwam hun familie niet te weten wat er met hun dierbaren was gebeurd. We verwelkomen u om hier samen met ons bij stil te staan.

Programma
13.30 – 14.00 uur: Inloop
14.00 – 14.05 uur: Welkomstwoord mw. Natalia de Jong, Stichting Sovjet Ereveld
14.05 – 14.10 uur: Toespraak dhr. Tigran Sargsyan, Ambassaderaad van de Ambassade van Armenië
14.10 – 14.15 uur: Toespraak mw. Ada Grootenboer-Dubbelman, Burgemeester Gemeente Goeree-Overflakkee
14.15 – 14.20 uur: Toespraak dhr. Remco Reiding, Directeur Stichting Sovjet Ereveld
14.20 – 14.21 uur: Taptoe-signaal
14.21 – 14.22 uur: Minuut stilte
14.22 – 14.30 uur: Kranslegging
14.30 – 14.35 uur: Gebed door dhr. Taron Tadevosyan, Priester van de Armeens Apostolische Kerk Surp Hoki
14.35 – 14.45 uur: Bloemen leggen
14.45 – 14.50 uur: Afsluiting

Locatie
Monument aan het Havenhoofd, 3241 LD, Middelharnis (Goeree-Overflakkee)

https://sovjet-ereveld.nl/agenda-events/leusden-herdenking-gefusilleerde-soldaten-armeens-bataljon/

Ահմեթ Ալթանի նոր վեպը՝ 1915-ի մարդկային ողբերգության մասին

 

03.12.2025/nid.oragir

Թուրք արձակագիր, բանաստեղծ ու լրագրող Ահմեթ Ալթանի նոր ստեղծագործությունը՝ «O YIL» («Այն տարի»), հրապարակման համընթաց մեծ արձագանք է գտել ինչպես ընթերցողների, այնպես էլ մտավորական շրջանակներում։ Գիրքը համադրում է Չանաքքալեի ճակատամարտի և Հայերի ցեղասպանության պատմությունները՝ ներկայացնելով 1915 թվականը որպես միասնաբար ապրած, բայց տարբեր ճակատագրերով բաժանված իրականություն։

Վեպի կենտրոնում է թուրք հրետանավոր Ռագըփ բեյի և հայ գլխավոր բուժքույր Եֆրոնյայի սիրո դրամատիկական պատմությունը։ Պատերազմի խորքում ծագած այդ կապվածությունը դառնում է մարդկային արժանապատվության, ցավի ու կորստի խորհրդանիշ։ Եֆրոնյայի հանկարծակի անհետացումը պատերազմի ընթացքում բացում է ցեղասպանության ամբողջական իրականությունը՝ անձնական ողբերգության միջոցով։

Գրքի կառուցվածքը թույլ է տալիս ընթերցողին շարժվել թե՛ անցյալում, թե՛ ժամանակակից պատմողական շերտում․ պատմությունն արձանագրում է, թե ինչպես է անարդարությունների հիշողությունը շարունակում ապրել նաև մեր օրերում։ Ըստ Թաներ Աքչամի՝ վեպում ակնհայտ է, որ Ալթանը խորությամբ ուսումնասիրել է ցեղասպանությունից փրկվածների վկայությունները, ինչը պատմությանը տալիս է մեծ փաստացի ծանրություն և հուզական խտություն․

«Այն, ինչ ներկայացվում է գրքում, 1915-ի իրական պատմությունն է։ Սա առաջին վեպն է, որը թուրքական գրականության մեջ այս թեմային մոտենում է այսքան անկեղծ և մարդկային տեսանկյունից», - նշում է Աքչամը։

Ահմեթ Ալթանը՝ տարիներ շարունակ քաղաքական ճնշումների ենթարկված գրող, այս ստեղծագործությամբ նոր խոսք է ասում թուրքական հասարակության հիշողության, մեղքի և անցյալի հետ առերեսվելու անհրաժեշտության մասին։ Վեպը, ըստ քննադատների, կարևոր քայլ է՝ դեպի պատմական ճշմարտության ընդունում և դրա շուրջ բաց երկխոսություն։

Գիրքը ներկայում հասանելի է թուրքերեն, և ակնկալվում է, որ այն շուտով կթարգմանվի նաև այլ լեզուներով՝ հասանելի դառնալով միջազգային ընթերցողին։

Հայ Եկեղեցու ճգնաժամի և նորոգման ուղին. Վերադարձ դեպի Ավետարան

«Նիդերլանդական օրագիրը» Հայ եկեղեցու շուրջ տեղի ունեցող իրադարձությունների շուրջ մի քանի  Հարց է ուղղել  Աստվածաբանության դոկտոր Խաչիկ Հովհաննիսյանին

Խոսենք մեր եկեղեցու էության և առաքելական բնույթի մասին:Նախ և առաջ, ըստ ձեզ ո՞րն է  Եկեղեցու էությունը, ինչն է միավորում եկեղեցու տարբեր անդամներին և ինչպե՞ս պետք է հասկանալ նրա առաքելական բնույթը այսօր։

 Ամենի բանից առաջ կցանկանամ հստակեցնել, որ ես չեմ անդրադառնալու այս և այլ հարցերին քաղաքականության տեսանկյունից, որովհետև ես աստվածաբան եմ և ինձ առավելապես հետաքրքրում է աստվածաբանական կողմը։ Այսինքն՝ ես այս բոլոր քննարկումները դիտում եմ աստվածաբանության շրջանակներում։ Աստվածաբանել, նշանակում է հետամուտ լինել Քրիստոնեական ճշմարտությանը, պատասխանատվություն ունենալ այդ Ճշմարտության առաջ և հարցերին մոտենալ այդ Ճշմարտության լույսի ներքո, վկայել Քրիստոսի ճշմարտության օգտին՝ միաժամանակ պահպանելով լիակատար հարգանք բոլոր անձանց հանդեպ։

Այսպիսով՝ ի՞նչ է Եկեղեցին։ Եկեղեցին Սուրբ Հոգու ստեղծագործությունն է, ինչն էլ բոլոր սպասավորներին, ըստ Ավետարանի, հավասար մակարդակի վրա է դնում։ Քանի որ Սուրբ Հոգին է ձևավորում Եկեղեցու մարմինը, ապա ծառայության արժեքը որոշվում է ոչ թե աստիճանով, այլ շնորհին հավատարմությամբ։ Ինչպես գրում է Պողոս առաքյալը. «Ինչպես որ մեկ մարմնի մեջ անդամները շատ են, բայց բոլոր անդամները միևնույն գործը չեն կատարում, այնպես էլ մենք՝ շատ լինելով, մեկ մարմին ենք Քրիստոսով և յուրաքանչյուրս՝ միմյանց անդամ» (Հռոմ. 12․4–5)։ Այստեղ Պողոսը ընդգծում է, որ տարբեր ծառայություններ ունենալով հանդերձ՝ բոլոր անդամներն ունեն միևնույն կարևորությունը, քանի որ բոլորը միևնույն Մարմնի մաս են և միևնույն Հոգուց են զորանում։

Եկեղեցին առաքելական է, քանի որ նրա կոչումն ու նպատակն է  վկայել և տարածել Ավետարանի Բարի Լուրը, որ Քրիստոս աշխարհ եկավ մեղավոր մարդու համար, քանի որ Աստված «իր արեգակը ծագեցնում է թե՛ չարերի և թե՛ բարիների վրա, և անձրև է բերում թե՛ արդարների և թե՛ մեղավորների վրա» (Մատթ․ 5․45)։ Եկեղեցին չի նույնացվում է Ս. Հոգու հետ և եկեղեցին իրավունք չունի իրեն վերապահելու Ս. Հոգու գործառույթներ, քանի որ Ս․ Հոգին գործում է ըստ Իր ազատ կամքի և մարդիկ պետք է ենթարկվեն Նրա կամքին։

Եկեղեցին առաքելական է, եթե հետևում է Քրիստոսի պատգամին և Նրա ուսուցանած Երկնքի արքայության ճանապարհին, որին արժանանում են ապաշխարությամբ։ Քրիստոս Իր քարոզը հենց այդ կոչով սկսեց՝ «Ապաշխարեցե՛ք, քանզի Երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթ. 4․17)՝ ցույց տալով, որ ապաշխարությունը Արքայությանը մոտենալու և նրան արժանանալու առաջին քայլն է։ Եվ ինչպես ավելի ուշ ասում է Տերը. «Նախ փնտրեք Աստծու արքայությունը ու նրա արդարությունը, և այդ ամենն Աստված ձեզ ավելիով կտա» (Մատթ. 6․33)։ Եկեղեցին վկայում է Երկնքի արքայության մասին, որի գաղափարը քաջալերում և խրախուսում է մարդկային գործողությունները՝ փոխելու աշխարհը՝ որպես հիմք ունենալով Աստվածային սերը առ աշխարհը և մարդկությունը։

Սուրբ Հոգին աղավնու տեսքով՝ Սուրբ Պետրոսի բազիլիկայում

Իսկ ի՞նչ կասեք հոգևորականի դերի մասին։ Ինչպե՞ս պետք է հասկանալ նրա կոչումն ու ծառայությունը՝ Ավետարանի լույսի ներքո։ Արդյո՞ք հոգևորականը անքննելի է։

 Շատ կարևոր և բոլոր ժամանակներում բուռն քննարկումների առիթ տված հարց է։  Նախ, չպետք է հոգևորականին մարդկային բնույթից վեր դասել․ նա մյուսների պես մարդ է և կարող է սխալվել։ Սակայն դա չի նշանակում, թե նրա մեջ չկա Աստծո շնորհը. մկրտված յուրաքանչյուր քրիստոնյա ստանում է նույն Սուրբ Հոգին, և այդ շնորհն է միավորում բոլորին։ Օծումը չի դարձնում հոգևորականին «ավելի բարձր» կամ «ավելի սուրբ» մյուսներից, այլ Սուրբ Հոգին նրան շնորհում է ծառայության առանձնահատուկ գործառույթ․ ծառայություն, որի պատասխանատվությունն ու խնդիրներն այլ են, բայց շնորհի աղբյուրն ու զորությունը նույնն են։ Ուստի օծվածի և չօծվածի միջև տարբերությունը ոչ թե բնույթի կամ արժեքի մեջ է, այլ իրենց ստացած ծառայության և հանձնառության կերպի։

Անսխալական չէ ոչ ոք։ Եթե ցանկանայինք անսախալական մարդկանց տեսնել հոգևորականների դերում, գուցե այդպես էլ նման մարդկանց չգտնեինք։  Ինչպես Քրիստոս է ասում, երբ ցանկանում էին քարկոծել շնության մեջ բռնված կնոջը․  «Ձեր միջից անմեղը նախ թող քար գցի դրա վրա» (Հով․ 8․7)։ Այս ոգին պետք է լինի եկեղեցու հիմքերից մեկը, որով պետք է վերաբերվեն եկեղեցու սպասավորների նկատմամբ։ Այնուհետև, Աստծու սպասավորի մասին խոսելիս պետք է հաշվի առնենք երեք կարևոր հիմնասույներ.

1. Խոսքով ծառայություն՝ քարոզել Ավետարանը։

2.Հավատքի վկայություն՝ ապրել Ավետարանի ճշմարտությամբ։

3.Համայնքին ծառայություն ՝ առաջնորդել, սովորեցնել, մխիթարել և միավորել։

Եթե դիտարկենք, թե հոգևորականի ինչպիսի կերպարներ են դարերի ընթացքում ձևավորվել տարբեր եկեղեցական ժողովների ժամանակ և թե ինչպիսի կանոններ են գրվել այս կամ այն եկեղեցու կողմից հոգևորականենների համար, ապա կնկատենք, որ հաճախ հեռանում են իրական Ավետարանից և առաքելական ավանդույթից ՝ այն է, որ Աստծու սպասավորը կոչված է ծառայելու, ոչ թե իշխելու։ Նա ունի իշխանություն, որը սակայն  պատկանում է ոչ թե իրեն, այլ միայն Աստծուն։ Քահանան ծառա է, ոչ թե տեր․ նա ուսուցիչ է, ոչ թե դատավոր։ Նրա պատիվը և իշխանությունը բխում են ոչ թե իր անձից, այլ այն Խոսքից, որ նա քարոզում է։

Հետևաբար, հոգևորականին սրբացնելը և նրան քրիստոնեական համայնքից առանձին՝ գրեթե «հատուկ դասակարգի» մեջ ներառելը սխալ է։ Քրիստոնեական ավանդույթնն ուսուցանում է, որ բոլոր մկրտվածներն ունեն նույն Աստծո շնորհը, և շնորհի ներգործության մեջ որևէ աստիճանական առավելություն չկա․ ոչ ոք «ավելի բարձր» կամ «ավելի արժանի» չէ, քան մյուսը։ Աստծո շնորհը իր բուն էությամբ քրիստոնեական եղբայրության հավասարության ոգին է, որով բոլորը կոչված են միևնույն համայնքի ամբողջության մեջ։ Այս պատճառով, կրկնում եմ, հոգևորականի և այսպես ասած՝ շարքային հավատացյալի տարբերությունը բնութագրում է ոչ թե մեկի գերակայությունը մյուսի հանդեպ, այլ ծառայության ձևի ու հանձնառության տարբերությունը։ Քահանան կատարում է մկրտություն, իսկ ես՝ որպես սովորական քրիստոնյա, չեմ կարող դա անել։ Բայց ես կարող եմ աղոթել, կարող եմ երգել եկեղեցում։ Այսինքն՝ գործառույթները տարբեր են, բայց նպատակը նույնն է՝ փոխանցել Քրիստոսի պատգամը։ Իսկ մարդկային կյանքում՝ լինի դա հոգևորականի, թե սովորական քրիստոնյայի պարագայում, բոլորը կարող են ընկնել սխալի կամ մեղքի մեջ՝ գիտակցաբար թե անգիտակցաբար։ Ուստի անհրաժեշտ է այս իրականության գիտակցումով մոտենալ եկեղեցական կյանքին՝ առանց անձերի սրբացման կամ անհարկի դատապարտման։

Հոգևորականի կերպարի բարեկարգման և վերանայման կարիք ունի նաև մեր առաքելական եկեղեցին Քրիստոսի Խոսքի լույսի ներքո։ 

Ասվածի լույսի ներքո ինչպե՞ս կմեկնաբանեք պետություն-եկեղեցի հարաբերությունները։

Եթե եկեղեցին հավատարիմ է այն ավանդությանը, որը փոխանցել են առաքյալները՝ վկայել Քրիստոսի Հարությունը և այն Բարի Լուրը, որը Տերն է բերել մարդկությանը, ապա հենց դա է եկեղեցու իսկական առաքելությունը։ Հենվելով այս սահմանման վրա՝ կարելի է որոշել նաև եկեղեցու դերը և նրա հարաբերությունը պետության հետ։ Եկեղեցու նպատակը քաղաքական պայքարի մեջ մտնելը չէ, այլ՝ օժանդակել հասարակությանը՝ թե՛ նյութական, թե՛ բարոյական իմաստով։

Ինչպես գրում է Պողոս առաքյալը. «Քրիստոսը գլուխն է Եկեղեցու» (Եփես. 5․23)։ Այս պատկերավոր խոսքը ցույց է տալիս ոչ միայն Քրիստոսի իշխանությունը, այլև այն իրականությունը, որ Եկեղեցին՝ որպես մարմին, իր ամբողջ գոյությամբ կապված է Գլխին։ Եվ եթե Եկեղեցին մարմինն է, ապա նրանից սպասվում է հնազանդություն և ներդաշնակություն Գլխին՝ Քրիստոսին, որովհետև մարմինը չի գործում իր կամքով, այլ շարժվում է Գլխի առաջնորդությամբ։

Այսպիսով, Եկեղեցու կյանքի միաբանությունն ու ամբողջականությունը կայանում են նրանում, որ ամբողջ համայնքը քայլի հավատարիմ Քրիստոսի կամքին, որով էլ սկզբնավորվում են և՛ Ճշմարտության ճանաչողությունը, և՛ իրական ծառայության ուղին։

Եկեղեցին նաև կոչված է լինելու խղճի ձայնը հասարակության մեջ՝ խոսելու, կշռադատելու կամ անհրաժեշտության դեպքում բարձրացնելու իր ձայնը, երբ մարդու իրավունքներն ու արժանապատվությունը ոտնահարվում են։ Նա կարող է նաև քննադատել, երբ դա բխում է արդարության պահանջից, բայց չի կարող դառնալ քաղաքական դերակատար, որովհետև դա դուրս է նրա առաքելությունից։ Եկեղեցին կարող է և պետք է համագործակցի պետության հետ՝ երբ խոսքը վերաբերում է հումանիտար օգնությանը, մարդկային արժեքների պահպանմանը, աղքատներին աջակցելուն և ճնշվածների կողքին կանգնելուն։

Եկեղեցու ուղին Քրիստոսի ուղին է․ Նա եկավ ոչ թե արդարների, այլ՝ կարիքավորների, անտեսվածների և անարդարության մեջ տառապողների համար։ Եկեղեցին իր իսկական առաքելությունն իրականացնելով դառնում է  մարդկային ցավին հակազդող լույս, մխիթարություն և հույս։

Քրիստոսը Իր ողջ ուսմունքով մշտապես զգուշացրել է հետևորդներին, որ չձգտեն իշխելու կամ միմյանց նկատմամբ առավելություն ստանալու։ Նրա խոսքերը ուղղված են մարդու այն բնական մղումին, որով նա ցանկանում է տիրանալ, վեր խոյանալ կամ դիրք գրավել։ Այդ նախազգուշացման ամենաարտահայտիչ օրինակներից մեկն է ըստ Մարկոսի Ավետարանի 10․42–45-ի հատվածը, որտեղ Քրիստոս հիշեցնում է, որ ազգերի իշխանները տիրապետում են մարդկանց, սակայն Իր հետևորդների մեջ դա չպետք է լինի. մեծությունը ոչ թե իշխանություն ունենալն է, այլ ուրիշներին ծառայելու պատրաստակամությունը։ Նույն ուսուցումը կրկնվում է ըստ Ղուկասի Ավետարանի 22․25–27-ում, որտեղ Նա հակադրում է աշխարհիկ տիրապետությունը Իր հետեւորդների կոչմանը՝ առաջնորդել ծառայությամբ։ Այս խոսքերից պարզ է դառնում, որ Քրիստոսի համար առաջնորդությունն ու մեծությունը երբեք ուժի, տիրապետման կամ հրամանատարության հարց չեն եղել։ Նրա մտքի հիմքում այն է, որ մարդը մեծ է այնքանով, որքանով կարողանում է խոնարհվել ու ծառայել մյուսներին։ Քրիստոս այս ճշմարտությունը հաստատեց սեփական օրինակով, երբ լվաց աշակերտների ոտքերը՝ ցույց տալով, որ իրական իշխանությունը ինքնազոհող ծառայությունն է։

Ուստի Քրիստոս չի արգելում որևէ դիրք կամ ծառայության պաշտոն կրել, այլ բացատրում է, որ նման դիրքը կարող է իրական լինել միայն այն դեպքում, երբ այն ապրվում է խոնարհությամբ, զոհողությամբ և սիրով։ Այդ պատճառով իշխանություն փնտրելը հակասում է Ավետարանի ոգուն, իսկ ծառայությունը՝ իրական առաջնորդության ճանապարհն է Քրիստոսի ուսուցման մեջ։ Այսինքն, Եկեղեցու կարգը և կանոնը պետք է բխի Քրիստոսի Ավետարանից ու պատվիրաններից և բոլորը պետք է ճանաչեն իրենց իշխանության այն սահմանը, որ հաստատեց Քրիստոս և ավանդեց առաքյալներին։ 

Ավետարանում այն «իշխանությունը», որ Հիսուսը տալիս է իր առաքյալներին, հիմնված է երկու հունարեն բառերի վրա՝ էքսուսիա և դինամիս։ (Մատթ․ 9․6, 10․1, Ղուկաս 9․1, 10․19) «Էքսուսիա» նշանակում է՝ իշխանություն, Աստծո անունով գործելու իրավունք։

«Դինամիս» նշանակում է՝ զորություն, այն ուժը, որով Աստված կատարում է բուժումներ, ազատումներ և հրաշքներ։ Այսպիսով՝ Հիսուս իր առաքյալներին տալիս է հոգևոր իշխանություն և Սուրբ Հոգու զորություն, որպեսզի նրանք շարունակեն Նրա գործը երկրի վրա։  

Իսկ ինչպե՞ս է պետք հասկանալ Աստծու Օծյալ լինելը կամ քանայական ձեռնադրության շնորհ ստանալը։

 Ավետարանի ուսուցմամբ՝ եկեղեցական ծառայողը՝ լինի քահանա, հովիվ կամ որևէ այլ ծառայող, հոգևոր առումով չունի առավել բարձր կարգ մյուս հավատացյալներից, քանի որ բոլորս եղբայրներ ենք և կանգնած ենք նույն շնորհի առաջ (Մատթ․ 23․  8-10)։ Հիսուս հիշեցնում է, որ մեկ է Վարդապետը և մնացած բոլորը՝ հավասար աշակերտներ, ինչը բացառում է գերիշխան հոգևոր դասակարգի գաղափարը։

Սուրբ Գիրքը նույնպես ասում է, որ բոլոր հավատացյալները միասին կազմում են «սուրբ ու անարատ քահանայություն» (Ա Պետ 2․ 5,9), այսինքն՝ յուրաքանչյուր քրիստոնյա ունի իր հոգևոր  պատասխանատվությունը Աստծո առաջ, ոչ միայն ձեռնադրվածները։

Նույն կերպ էլ, Քրիստոսի պատվիրանը և լիազորումը տրված են ամբողջ եկեղեցուն, ոչ թե սահմանափակ խմբին. Նա ուղարկում է աշակերտներին՝ քարոզելու, մկրտելու, բժշկելու և ծառայելու (Մատթ․ 28, Մարկ․ 16)։ Այս խոսքերը ցույց են տալիս, որ Ավետարանի շնորհն ու առաքելությունը ընդհանուր են բոլոր հավատացյալների համար։ Ուստի կարող եմ ասել, որ քահանան կամ հովիվը հոգևոր առավելություն չունի, այլ պարզապես կատարում է ծառայողական կարգ, մինչդեռ Աստծո շնորհը, կոչումն ու պատասխանատվությունը բաժին են հասնում ամբողջ քրիստոնյա համայնքին։

 Խոսենք եկեղեցական կանոնների մասին ավելի մանրամասն և առարկայական․ ի՞նչ կարող եք ասել դրանց կիրառության սկզբունքների վերաբերյալ ։

 Բերեմ կոնկրետ օրինակ ։ Նիկիայի ժողովի  9-րդ կանոնն այսում է․«Եթե մեկը ձեռնադրվել է քահանա, բայց պարզվում է, որ նախկինում ունեցել է ծանր մեղքեր կամ անբարոյական վարք, նրա ձեռնադրությունը կարող է անվավեր ճանաչվել»։ Կաթողիկե Եկեղեցին ցանկանում է, որ իր սպասավորները լինեն անբիծ և անարատ համբավ ունեցող մարդիկ։

Այժմ պատկերացնենք, որ այսօր այս կանոնը կիրառվեր բառացիորեն։ Քանի՞ քահանա և քանի՞ եպիսկոպոս պիտի հեռացվեին եկեղեցուց։ Այստեղ պարզ է դառնում, որ  եկեղեցին երբեմն որոշ կանոններ կիրառում է, իսկ որոշները՝ ոչ։ Սակայն եթե կանոնները պետք է կիրառվեն, ապա դրանք պետք է կիրառվեն միտշտ և բոլորի նկատմամբ՝ առանց բացառության։ Այսպիսի կանոնի կիրառումը կարող է հասնել աբսուրդի՝ նույնիսկ Պողոս առաքյալին կարող էին կարգալույծ անել այդ 9-րդ կանոնի համաձայն, քանի որ նա մինչ առաքյալ դառնալը Քրիստոսի եկեղեցին էր հալածում։ Սակայն Ավետարանը հստակ ասում է. «Եթե ասենք, թե մեղք չունենք, մենք ինքներս մեզ ենք մոլորեցնում, և ճշմարտությունը մեր մեջ չէ» (Ա Հովհ. 1․8)։

Հետևաբար, եկեղեցին կարող է իր կանոնները ենթարկել վերանայման ու քննադատական փորձաքննության և, անհրաժեշտության դեպքում, մշակել նոր կանոնակարգ, որը լիովին համահունչ կլինի քրիստոնեական հավատքին, հիմնված կլինի առաքելական ավանդույթի վրա և ուղղակիորեն կնպաստի Քրիստոսի ուսուցման իրականացմանը։

 Ինչպե՞ս պետք է եկեղեցում գործի նվիրապետական կարգը, եթե այդ ընդհանրապես հնարավոր է։

Ավետարանում ասվում է՝ հնազանդեցեք ձեր առաջնորդներին։ Բայց ինչ է նշանակում առաջնորդին հնազանդվելը։ Նախ և առաջ հնազանդությունը պետք է ուղղված լինի հենց Ավետարանին։ Հնազանդությունը եպիսկոպոսին չի տալիս այնպիսի իշխանություն, որ դուրս լինի Ավետարանից։ Եպիսկոպոսը չի կարող հաստատել ավանդություններ, որոնք հակասում են Ավետարանին կամ մեկնաբանել դրանք՝ հակառակ Քրիստոսի ուսմունքին։ Եթե նրանք այդպես են վարվում, նրանց հնազանդվելը արգելված է։ Դա էլ հաստատվում է հետևյալ խոսքով․ «Եթե որևէ մեկը քարոզում է մեր քարոզած Ավետարանից այլ բան, անիծյալ լինի»։ (Գաղատ․ 1․8)

Ս. Գիրքն ուրիշ տեղում ասում է՝ ավելի շատ հնազանդվել Աստծուն, քան մարդկանց (Գործք 5.29)։  Ուստի եթե նրանց ուսուցանածը հակասում է Ավետարանին, ապա քրիստոնյան պարտավոր չէ ընդունել դա։ Այդպիսի անհամարժեք բաներ են, երբ մարդկային ավանդույթները ներկայացվում են որպես աստվածապաշտություն՝ պահանջելով հավատացյալից կատարել պարտադիր արարքներ, որոնք իբր ապահովում են մեղքերի թողություն և հավիտենական կյանք։ Իհարկե, առաջնորդություն պետք է լինի, սակայն պարտադիր է, որ այդ իշխանությունը լինի Ավետարանին համահունչ։ Ավետարանն է, որ որոշում է, թե ինչ է հոգևոր իշխանությունը և ինչպիսին պիտի լինի այն։ Եթե եպիսկոպոսներն ու քահանաները հնազանդվում են Ավետարանի իշխանությանը, ապա իշխանության հարցն արդեն պարզ է և սահմանված։ Նրանք չեն ունենում գերագույն իշխանություն՝ որովհետև գերագույն իշխանությունը հենց Ավետարանինն է։

 Ինչո՞ւ է եկեղեցին համարվել ժողովրդի ինքնության պահպանման հիմնական գործոն։

 Պատմության ընթացքում Հայ Առաքելական Եկեղեցին հաճախ է փոխարինել պետությանը կամ կատարել վերջինիս գործառույթները։ Սակայն ավելի խորքային ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Հայ Առաքելական Եկեղեցու գլխավոր ու հիմնարար նպատակը երբեք աշխարհիկ իշխանություն ստանալը չի եղել։ Նրա հիմնական առաքելությունը մշտապես եղել է քրիստոնեական հավատի պահպանումը և այդ հավատով ինքնության ամրագրումը հայ ժողովրդի մեջ։

Պատմության ընթացքում եկեղեցին, գտնվելով դժվարագույն պայմաններում, արել է հնարավորը, որպեսզի քրիստոնեությունը մնա ոչ միայն որպես հավատի համակարգ, այլև որպես այն հիմքը, որի վրա կառուցվում էր ժողովրդի միասնությունը։ Այս իմաստով կարելի է ասել, որ բազմաթիվ ժամանակաշրջաններում եկեղեցին իրոք դարձել է հայ ժողովրդի հոգևոր և ազգային փրկության աղբյուրը։

Ճիշտ է, կաթողիկոսը երբեմն ունեցել է ընդարձակ իշխանություն և որոշ դարերում նրա ազդեցությունն ընդգրկել է նաև հասարակական ու պետական ոլորտները։ Բայց այդ իշխանությունը երբեք տրված չէր մարդկանց ճնշելու կամ Ավետարանից դուրս ինչ-որ հետին նպատակներ հետապնդելու համար։ Եկեղեցական իշխանության իմաստը նախ և առաջ այն էր, որ այն ծառայի ժողովրդի միասնության ամրապնդմանը, հոգևոր կյանքի պաշտպանությանը և հայ ժողովրդի գոյության ու ինքնության պահպանմանը։

Այսպիսով, երբ խոսում ենք եկեղեցու պատմական դերի մասին, պետք է նկատի ունենալ, որ նրա ուժը գալիս էր ոչ թե աշխարհիկ իշխանությունից, այլ հավատքի նկատմամբ ունեցած պատասխանատվությունից։

Ի՞նչ եք կարծում՝ ինչպե՞ս կարող է Հայ Առաքելական Եկեղեցին դուրս գալ այն ճգնաժամից, որում այսօր հայտնվել է։

Եկեղեցին պետք է լինի թափանցիկ։ Եկեղեցին կոչված է դառնալու հանդուրժողականության, երկխոսության և տարբերությունների ընդունման վայր, որտեղ յուրաքանչյուր մարդ կարող է ազատորեն արտահայտվել և լսված լինել։

Եկեղեցին աշխարհիկ իշխանության դաշտ չէ։ Եկեղեցում պետք է հաստատվի Քրիստոսի իշխանությունը, որի առաջ բոլորը հավասար են։ Դա այն վայրը պետք է լինի, որտեղ թագավորում է Ավետարանը, որտեղ մարդու արժանապատվությունը հարգվում է և որտեղ բոլորը եղբայրներ ու քույրեր են՝ Ավետարանի լույսի ներքո։

Մենք բոլորս տարբեր ծառայություններ ունենք՝ մեր ժողովրդին և քրիստոնեական հավատքին ծառայելու համար։ Եվ հենց այս բազմազան ու փոխլրացնող ծառայությունների համատեքստում է պարզ դառնում, թե ինչ ճանապարհով կարող է Եկեղեցին առողջանալ և վերագտնել իր իրական կոչումը։ Հայ Առաքելական Եկեղեցին պետք է նորից բացվի աշխարհի առաջ, ձևավորի ազնիվ և կենդանի հաղորդակցություն իր հավատավոր ժողովրդի հետ և վերադառնա իր արմատներին՝ առաքյալների ուսմունքին։ Բայց այդ վերադարձը պետք է կատարվի լիակատար թափանցիկությամբ և անկեղծությամբ:

Եկեղեցին մարդիկ են՝ մենք բոլորս և յուրաքանչյուրը կարող է սխալվել։ Եվ հենց այդ պատճառով էլ եկեղեցին պետք է լինի այն վայրը, որտեղ մարդը կարող է խոստովանել իր մեղքերը, ընդունել իր թուլությունները՝ առանց արդարացնելու դրանք։ Եկեղեցին չպետք  պահանջի այնպիսի կանոնների կիրառություն, որոնք մենք՝ որպես քրիստոնյաներ, չենք կարող լիովին իրականացնել։ Հետևաբար՝ պետք է միշտ հիշել՝ Աստծո առաջ մենք բոլորս մնում ենք մեղավորներ։

Այդ իսկ պատճառով, երբ ընթերցում ենք Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան Ողբերգության»-ը՝ հայ աստվածաբանության ամենախորքային և կենդանի աղբյուրներից մեկը, այնտեղ տեսնում ենք մի մարդու, որը կանգնած է Աստծո առաջ խոնարհությամբ և անկեղծ ապաշխարությամբ։ Նա չի փնտրում իշխանություն, չի դատապարտում ուրիշներին, կոչ չի անում արտաքսել կամ կիրառել կոշտ օրենքներ։ Նրա հավատքը հիմնված չէ այն կանոնների վրա, որոնք ձևավորվել են կոնկրետ դարաշրջանների պատմա–քաղաքական պայմաններով և այլ իրավիճակներում չեն կարող ունենալ պարտադիր կամ համընդհանուր բնույթ։ Նրա համար իրական և ճշմարիտ «կանոնը» Աստծուն փառաբանելն է, աղոթելը և «Ամեն» ասելը՝ ահա այստեղ է նաև Եկեղեցու ողջ «կանոնադրությունը»։

Այսօր Եկեղեցու միակ և իրական ուղենիշը պետք է լինի Ավետարանը՝ այն աստվածային պատգամը, որը Քրիստոս փոխանցեց իր առաքյալներին։ Մենք՝ այդ ավանդության ժառանգորդներս, կոչված ենք հավատարիմ մնալու հենց այդ պատգամին՝ վերաիմաստավորելով և խորացնելով Հայ Առաքելական Եկեղեցու առաքելական ինքնությունը։ Այստեղ է, որ պետք է որոնենք մեր հավատքի իմաստը, մեր ուրախությունը և մեր ինքնությունը։

Եվ եթե երբեմն Եկեղեցին բախվի լարված հարաբերությունների պետության կամ հասարակության հետ, նա պետք է մնա հավատարիմ իր աստվածատուր առաքելությանը՝ պաշտպանելով հավատքը, արդարությունը և ճշմարտությունը։ Եկեղեցին պետք է ունենա ազնվություն՝ հրապարակայնորեն ընդունելու իր սխալները։

Կաթոլիկ Եկեղեցու փորձը ցույց է տալիս, որ որոշ պապեր համարձակվեցին հանդիպել այն մարդկանց հետ, որոնք տուժել էին հոգևորականների պատճառով՝ ընդունելով անցյալի ցավալի սխալներն ու մեղքերը։

Այս եկեղեցին գտնվում է Լոոս քաղաքում, Բելգիայում։ Եկեղեցին թափանցիկ է, կարծես գծերից կազմված։ Դրսից կարելի է տեսնել, թե ինչ է կատարվում եկեղեցու ներսում։

Ի՞նչ տեղ ունի այսօր աստվածաբանությունը Հայ Առաքելական Եկեղեցում, և ինչպե՞ս եք դուք ինքներդ հասկանում աստվածաբանությունը։

Սա չափազանց կարևոր խնդիր է։ Աստվածաբանության ուսումնասիրության առարկան այն հավատքն է, որը ձևակերպված է Ավետարանոմ, և աստվածաբանի պատասխանատվությունն է՝ անշեղորեն պահել հավատքի և Ավետարանի միասնության սկզբունքը։ Այս համատեքստում է, որ աստվածաբանությունն իր գիտական կերպարով դառնում է անկեղծության, ազնվության և ճշմարտության անընդհատ որոնում։

Աստվածաբանությունը չի հնարում ճշմարտությունը, այլ ընդունում է և այնուհետև փոխանցում։ Իսկ աստվածաբանի դերը այդ ճշմարտությանը հավատարիմ մնալն է։

Իսկ որտե՞ղ է նա գտնում այդ ճշմարտությունը։ Այդ ճշմարտությունը նա չի որոնում մտքերի անորոշ տարածության մեջ, այլ ընդունում է այն, ինչպես որ իրեն է հայտնվում կենդանի կերպարով՝ Քրիստոսում։ Քրիստոսի անձը մեզ ցույց է տալիս, թե Ով է Աստված, ինչ է սերը, և ինչպես է Սուրբ Հոգին գործում մեր այսօրվա աշխարհում։ Եվ եթե մենք ունենանք իսկական աստվածաբաններ և եթե Հայ Առաքելական Եկեղեցու ամբողջ կյանքը դիտարկենք աստվածաբանական հեռանկարով, ապա մենք կունենանք լիովին այլ դեմք ունեցող եկեղեցի։

Ցավոք պետք է արձանագրել, որ մեր ժամանակի խնդիրներից մեկն այն է, որ աստվածաբանության ֆակուլտետը ամբողջությամբ չի ծառայում Հայ Առաքելական Եկեղեցուն կամ քրիստոնյաների հավատքին։ Սա իմ կարծիքով, ցավալի է, որովհետև այնտեղ, որտեղ բացակայում է աստվածաբանությունը, անխուսափելիորեն  ճգնաժամ է առաջանում։ Եվ հենց այդ պատճառով է, որ մենք այսօր ականատեսն ենք այն դժվարությունների, որոնցով անցնում է մեր եկեղեցին։ Եթե Եկեղեցին վերադառնա Քրիստոսի անձի լույսին և իր ողջ խորությամբ ընկալի Սուրբ Հոգու կենսարար ներկայությունը, ապա կարող է նորից բացահայտել իր աստվածատուր առաքելությունը, վերագտնել իր լուսեղեն էությունը և ընթանալ այն ճշմարիտ ճանապարհով, որ Աստված է դրել իր առաջ։

Ցավով պետք է արձանագրել, որ այն նյութերը, որոնք մեր ժամանակի շատ «աստվածաբաններ» հրապարակում են սոցիալական հարթակներում, առնչություն  չունեն լուրջ և հիմնավոր աստվածաբանական մտածողության հետ։ Ավելի շատ քաղաքական, ջատագովական բնույթի կարծիքներ են, որոնք կտրված են քրիստոնեական ճշմարտությունից։ Բացի այդ, սոցիալական ցանցերում եկեղեցուն վերաբերող հարցերի մեծ մասը բարձրացնում են մարդիկ, որոնք ոչ մի կապ չունեն քրիստոնեական հավատքի կամ աստվածաբանության հետ։

Ես անկեղծորեն կցանկանայի լսել նաև այլ կարծիքներ։ Ցանկանում եմ հասկանալ՝ ինչ են մտածում ուրիշները, ինչ պատկերացումներով են առաջնորդվում ։ Սակայն, ցավոք, նման  քննարկումների դեռ չեմ հանդիպել։ Ես բաց եմ ցանկացած հիմնավորված կարծիքի համար, որովհետև եկեղեցին կարող է առողջ զարգանալ միայն բազմակարծության և փոխադարձ հասկացման ճանապարհով։

 Ի՞նչ կարող ենք անել գործնական առումով։

Գործնական լուծումներից մեկը կարող է լինել լայն ընդգրկմամբ ժողով հրավիրելը։ Այս իմաստով պետք է իրականում բացել Եկեղեցու դռները՝ հրավիրելով աստվածաբանների և տարբեր մասնագետների։ Իսկ ամենակարևոր քայլը կլինի մեր սեփական ավանդության նկատմամբ առողջ քննադատական վերաբերմունքի խրախուսումը։ Ամբողջ ավանդությունը պետք է վերադարձվի քրիստոնեական ճշմարտության հիմքին։ Միայն քրիստոնեական ճշմարտությունն է, որ կարող է օգնել հաղթահարել ներկայիս ճգնաժամը։ Երբ այդ ճշմարտությունը բարձրանում է և իր լույսն է արձակում, ճգնաժամը պարզապես վերանում է։

Այսինքն՝ մեր առաջին քայլերից մեկը պիտի լինի՝ նորովի բացահայտել քրիստոնեական հավատքն ու քրիստոնեական ճշմարտությունը։ Այդ ճշմարտությունը չի կարող լինել երկրորդական կամ հավելյալ մի բան․ այն պետք է դառնա որոշիչ գործոն, համայնքի լինելության հիմքը։ Եվ այդ ճշմարտությունը պետք է ոչ միայն խոսվի, այլև իրականացվի՝ կոնկրետ կյանքի ու գործի մեջ։

Մարդիկ չպետք է մերժվեն կամ դուրս մղվեն միայն այն պատճառով, որ իրենց մտածողությունը տարբերվում է Հայ Առաքելական Եկեղեցու որոշ կանոններով պայմանավորված ավանդական մոտեցումից։ Այդ կանոնները ընդունված են եղել եկեղեցական հայրերի կամ ժողովների կողմից, որոնք նույնպես կարող էին սխալվել։ Մասնավորապես շատ հայրեր սխալ են մեկնաբանել նույնիսկ Սուրբ Գիրքը։

Այսօր մենք պետք է գնանք դեպի ավանդության վերանայում, քննադատություն և իրական եկեղեցական բարեփոխումներ։ Պետք է վերաիմաստավորվի ամբողջ հիերարխիան՝ աստիճանակարգությունը, քահանայապետությունը՝ սկսած նրանից, թե իրականում որն է եպիսկոպոսի դերը։ Արդյոք եպիսկոպոսի դերն այսօր համապատասխանում է այն կերպարին, որով հանդես էին գալիս առաքյալները։ Առաքյալները համայնք էին կառուցում, տարածում էին հավատքը, միասին խմբվում էին Ս. Հաղորդության սեղանի շուրջ, փոխանցում էին Քրիստոսի պատգամը։ Նրանց համար ամենակարևորը իշխանությունը չէր, այլ պատգամը։ Նրանք իշխանության համար չէին գործում, այլ Քրիստոսի պատգամին ծառայելու համար։ Ահա սա է, որ պետք է լինի մեր ուղենիշը այսօր. Աստծով ոգեշնչված փոփոխություն։

#####################

Խաչիկ Հովհաննիսյանը աստվածաբանության դոկտոր է: Ծնվել է Հայաստանում,  աստվածաբանական կրթույունը շարունակել է Բելգիայում` Լյուվեն Լա Նյով կաթոլիկ համասլարանում:

Մագիստրատուրան ավարտել է «Աստծո զավակների վիճակը և արդարացումը Վ. Պանենբերգի մոտ և բանավեճ Լյութերի աստվածաբանության շուրջ» թեմայով, պրոֆեսոր Օլիվյե Ռիոդելի ղեկավարությամբ։  Այս աշխատանքը թույլ տվեց նրան խորացնել բողոքական աստվածաբանության մասին  գիտելիքները՝ գերմանական աստվածաբանության հետ կապված հատուկ հետաքրքրություններով: Մաստեր աշխատանքը ավարտելուց հետո  պրոֆեսորի կողմից առաջարկություն է ստացել դոկտորական ատենախոսություն գրելու և պաստպանելու գիտական թեզը:

Նիդերլանդական օրագիրը տարբեր տարիներին զրուցել է Խաչիկ Հովհաննիսյանի հետ՝ անդրադառնալով թե՛ նրա գիտական աշխատանքի բովանդակությանը, թե՛ Հայ Եկեղեցու վերափոխման և նորացման թեմաներին։
📎 Նախորդ զրույցները՝
🔹 Լուվենի կաթոլիկ համալսարանի առաջին հայ դոկտորը իր և Հայ Եկեղեցու բարեփոխումների մասին
🔹 Աստծու շնորհը որպես մարդու փրկության առաքելություն

🔹Ինչ է եկեղեցին, ըստ աստվածաբան Խաչիկ Հովհաննիսյանի

🔹Եկեղեցու իշխանությունը որպես ծառայություն․ հավատք, ազատություն և պատասխանատվություն

🔹Պետություն և Եկեղեցի. հարաբերությունների պատմական զարգացումը

Հավատքի ճգնաժամը և համակարգի փլուզումն ու քայքայումը Հայ Առաքելական Եկեղեցու ներսում

 

Գրիգորի Հովսեփյան / Նիդ. օրագիր / 28.11.2025

Հայաստանի հասարակական-քաղաքական օրակարգում նոր թեժ կիզակետ է ձևավորվել․ պետական իշխանությունն ու Հայ Առաքելական Եկեղեցին՝ ազգային ինքնության երկու առանցքային ինստիտուտներ, հայտնվել են բաց հակասության եզրին։ Վերջին շաբաթների զարգացումները ցույց տվեցին, որ խոսքը պարզապես քաղաքական-հոգևոր վեճի մասին չէ․ սա ճգնաժամ է, որն ունի արժեքային, հոգևոր և ազգային ինքնության խոր հիմք։

Հայ Առաքելական Եկեղեցին այսօր կանգնած է իր ամենածանր հեղինակային և հոգևոր ճգնաժամի առջև։ Բայց արդյո՞ք պատճառը միայն իշխանությունների գործողություններն են։  Ո՛չ ու էլի ոչ: Եթե համակարգն առողջ լիներ Եկեղեցին վեհ ու անսասան կլիներ: Ճշմարտությունն այն է, որ Եկեղեցու այսպիսի խոցելի դառնալու առաջնային մեղքը հենց հոգևորական համակարգինն է։ Չեմ ուզում տեղայնացնել, բայց ականատես եմ եղել փիլոնի տակ ջինս հագած հոգևորականի, որ իջել է թանկարժեք մեքենայից, որի մեջ երիտասարդ աղջիկներ էին, ձեռքին 5 լիտրանոց տարա, որ եկել էր գինի տանելու: Կարծում եմ նմանատիպ տեսարաններ քչերի աչքից չի վրիպել:

 Եթե եկեղեցական համակարգը լիներ առողջ, ապա որևէ արտաքին թիրախավորում չէր դառնա ճակատագրական։ Ճշմարտությունն այն է, որ Եկեղեցու այսպիսի խոցելի դառնալու առաջնային մեղքը հենց հոգևորական համակարգինն է։

Տասնամյակներ շարունակ Եկեղեցին, որը պիտի լինի լույսի, սիրո և ազնվության խորհրդանիշ, փակվել է իրեն շրջապատած հեղինակավոր պատերի մեջ։ Այդ պատերի ներսում, ցավոք, սաղմնավորվել է ոչ թե հավատքը, այլ կամայականությունը։ Վանական աղքատության ու ծառայության ուխտը հաճախ դարձել է ձևականություն՝ փոխարինվելով շքեղ առանձնատներով, թանկարժեք ավտոմեքենաներով, անհաշիվ նվիրատվություններով ու մութ տնտեսական գործարքներով։

Հիշենք հուշարձանագետ, վաղամեռիկ Սամվել Կարապետյանի ահազանգերը՝ եկեղեցական համակարգի անկման մասին։ Նա բարձրաձայնեց այն, ինչի շուրջ շատերը լռում էին։

Երբ հոգևորականը դառնում է գույքատեր, բիզնեսմեն, երբ նրա համար հեղինակությունն ու իշխանությունը դառնում են ավելի կարևոր, քան խոնարհությունն ու աղոթքը հենց այս տեղից սկսվում է հավատքի մահը։

Հայ եկեղեցու կանոնակարգը հաճախ գործում է ոչ թե հավասարության, այլ՝ ընտրովի արդարության սկզբունքով․

• Ով վերնախավին մոտ է՝ պաշտպանված է,
• Ով քննադատում է՝ լռեցվում է,
• Ով արդար է՝ դուրս մղվում, տեղ չունի 

Արշակ սրբազանին վերաբերվող վերջին սկանդալային հրապարակումները` լինի դա ապացուցված թե դեռևս ուսումնասիրության ենթակա փուլում, չեն ծնվել դատարկ տեղից։

Դրանք բերեցին այն գարշահոտությունը, որը տարիներ շարունակ քողարկվում էր ու թաքցվում, տեղ-տեղ ի հայտ էին գալիս միայն ասեկոսեների ու շշուկների տեսքով:

Սարսափել է պետք ոչ թե այս բացահայտումներից, այլ այն մտքից, որ դրանք  բացառություն չեն։

Եկեղեցու վերնախավը տարիներ շարունակ ստանձնել է կուլիսային բռնակալության ձևը, որտեղ խախտողների մեղքերն անտեսվել են ու պարգևատրվել են, իսկ մաքուրները՝  արդարները, ըմբոստները դուրս մղվել, ենթարկվել  հալածանքի: Իրական մեղավորների մատնանշումը դուրս է եկեղեցու պարիսպներից: Հավատացյալ ժողովուրդը, որը դարերով պահել է և փրկել եկեղեցին ցեղասպանությունների ու պատերազմների միջից, այսօր տեսնում է, որ եկեղեցու ներսից է ծնվել ամենամեծ վտանգը։ Երբ եկեղեցին դառնում է ինքնանպատակ կառույց, այլ ոչ թե Աստծո տան դռան պահապան` այն կորցնում է իր սրբությունը։

Եվ հենց այդ կորուստն է հնարավորություն տվել, որ քաղաքականությունը ներխուժի այնտեղ, որտեղ տեղ չուներ։ Մաքուր միջավայրում քաղաքականությունը տեղ չպիտի ունենար: Եկել  կանգնել ենք տխուր իրականության շրջաբերանում: Եթե ցանկանում ենք, որ այս փոթորիկը ավերվածություններ չանի, ապա պետք է ասել պարզագույն ճշմարտությունը․

Եկեղեցու ներսում ձևավորվել է կուլիսային բռնապետություն, որտեղ մեղքը չափվում է ոչ թե Աստծո օրենքով, այլ անձնական լոյալությամբ։ Իսկ ով չի ենթարկվում, ենթարկվում է հալածանքի։

Ինչու չի հասցրել եկեղեցին ինքնամաքրվել: Մի հոգևորական էլ դա բացատրում է հոգևորականների սակավ թվով: Բայց միթե՞ Վազգեն առաջինի օրոք նրանց թիվն ավելի շատ էր:

Հավատացյալ ժողովուրդն այսօր ցավով տեսնում է՝ ամենամեծ վտանգը գալիս է ներսից։

Երբ եկեղեցին դառնում է ինքնանպատակ կառույց և ոչ թե Աստծո տան դռան պահապան, այն կորցնում է իր սրբությունը։ Եվ հենց այդ կորուստն է բացել դուռը, որ քաղաքականությունն անընդունելի ազդեցությամբ ներխուժի՝ այնտեղ, որտեղ ապրել էր միայն հավատքը։ Այս իրավիճակում առերեսվում են երեք խոշոր արժեքային բևեռներ․

1. Հոգևորական ինստիտուտը` որի պարտքն է առաջնորդել հոգևոր մաքրությամբ, բայց հաճախ առաջնորդում է իր իշխանական հաշվարկներով։ 
2. Պետական ինստիտուտը` որը փորձում է վերահսկել բարոյական դաշտը, բայց հաճախ հատում է սահմանը՝ փոխարինելով արդարության ճնշմամբ։
3. Հավատացյալ ժողովուրդը`  որը հարց է տալիս․ ո՞ւմ հավատալ, ո՞վ է որոշում մեղքի սահմանները, և ո՞ւմ ձեռքում է եկեղեցու ապագան։

Եթե այս երեք բևեռները միավորվեն ճշմարտության, թափանցիկության և պատասխանատվության շուրջ, հնարավոր է վերականգնել կորցրած միասնությունն ու հավատը։ Եթե ոչ` վտանգված է ոչ միայն հոգևորականության հեղինակությունը, այլև ազգային ինքնության հոգևոր հիմքը։

Այս իրադրությունը պահանջում է չափազանց պարզ և անկեղծ եզրահանգում․

✦ Մեզ պետք չէ թույլ, կախյալ և կառավարելի եկեղեցի։

✦ Մեզ պետք է հոգևոր մաքուր կառույց։

✦ Եվ մաքրման առաջին և գլխավոր հասցեն է՝ Էջմիածնի Մայր Աթոռը։

Եկեղեցին պետք է դադարի լինել փակ ու անձեռնմխելի ամրոց և դառնա հաստատություն, որտեղ հաշվետվողականությունը, բարոյականությունը և օրենքը վերաբերում են բոլորին՝ հատկապես առաջնորդողներին։

Այո՛, իշխանության գործողությունները վտանգավոր կարող են լինել եկեղեցու ինստիտուցիոնալ անկախության համար, բայց իշխանությունը չէ, որ ստեղծել է եկեղեցու ներկա անառողջ վիճակը։ Այն ընդամենը պատռել է դիմակը։ Բուժում պետք է։

  Եկեղեցին պիտի ունենա միայն մեկ նպատակ՝ վերածնել հավատը։ Այսօր աղոթքել  բավարար չէ, եթե այն չի ուղեկցվում առողջ գործով, մաքրագործող արարքով և բանականությամբ։

Եթե ցանկանում ենք, որ Հայ Առաքելական Եկեղեցին դիմանա այս փորձությանը և նորից դառնա հավատքի անսասան լեռ, ապա այն պետք է դուրս գա այս ճգնաժամից՝  ավելի ազնիվ, ավելի թափանցիկ և առավել հոգևոր, որպեսզի կարողանա շարունակել իր դարավոր առաքելությունը` մեր ժողովրդի հոգևոր տունը լինելու առաքելությունը։