Thursday, 11 December 2025

Յոթ հայ ռազմագերիների հիշատակի օր Նիդերլանդներում․ ոգեկոչում, պատմություն և վերականգնված արդարություն

Դեկտեմբերի 9-ին Նիդերլանդներում տեղի ունեցավ հուշի և պատմական արդարության արժևորումը։ Լյոսդենի Sovjet Ereveld զինվորական գերեզմանոցում և Միդելհարնիսի Հայկական հուշարձանի մոտ կազմակերպվեցին հիշատակի միջոցառումներ՝ նվիրված 1944 թ. դեկտեմբերի 9-ին գերմանական բռնազավթման դեմ ձախողված ապստամբության հետևանքով գնդակահարված յոթ հայ ռազմագերիներին։

Նրանց աճյունները հետպատերազմյան տարիներին վերահուղարկավորվել են Լյոսդենի խորհրդային զինվորների գերեզմանատանը, որտեղ հանգչում են Նիդերլանդների տարածքում նացիզմի դեմ կռված և զոհված 865 խորհրդային զինվորներ։ Հայ ռազմագերիներից երեքի ինքնությունը հաստատվել է հոլանդացի պատմաբան Յորիս Վերստեգի տարիներով իրականացված հետևողական ուսումնասիրությունների արդյունքում։

Լյոսդեն․ հարգանքի ու հիշողության ճանապարհը

Օրվա միջոցառումները մեկնարկեցին Սովետական պատվո դաշտում։ Ելույթներով հանդես եկան

Կուն Վիլդերսը՝ «Սովետական պատվո դաշտ» հիմնադրամից,
Տիգրան Սարգսյանը՝ Նիդերլանդներում ՀՀ հյուպատոսը,
Գերոլֆ Բաումեստերը՝ Լյոսդենի քաղաքապետը։

Խոսք ունեցողները կարևորեցին ինչպես նահատակված զինվորների հիշատակի նկատմամբ հարգանքի դրսևորումը, այնպես էլ՝ պատմության մեջ երկարաժամկետ լռության վերացման անհրաժեշտությունը։ ՀՀ դեսպանության, Լյոսդենի քաղաքապետարանի, Հոլանդահայ կազմակերպությունների ֆեդերացիայի (FAON), Ամստերդամի Սուրբ Հոգի եկեղեցու և «Գրիգոր Նարեկացի» հաստատության պատվիրակությունները ծաղկեպսակներ խոնարհեցին հուշակոթողին։

Հուշ արարողությունը եզրափակվեց Տեր Տարոն Թադևոսյանի աղոթքով՝ ուղղված յոթ նահատակված հայ զինվորների հիշատակին։

Միդելհարնիս․ այն նույն վայրում, որտեղ հայ զինվորները մահվան էին դիմավորել

Կեսօրից հետո հիշատակի արարողությունը շարունակվեց Միդելհարնիսում՝ հենց այն տեղանքում, որտեղ 80 տարի առաջ գնդակահարվեցին յոթ հայ ռազմագերիները։ Ելույթներով հանդես եկան ՀՀ հյուպատոս Տիգրան Սարգսյանը և Գուրե-Օվերֆլակե համայնքի քաղաքապետ Ադա Գրոտենբուր-Դյուբելմանը։

«Այսօր մենք հարգում ենք ոչ միայն անձնական զոհաբերությունը, այլև սխալված պատմության էջերը վերագրելու կարևորությունը»,- նշեց քաղաքապետ Գրոտենբուր-Դյուբելմանը։

Միդելհարնիսում տեղի ունեցած միջոցառմանը FAON-ը (Հոլանդահայ կազմակերպությունների ֆեդերացիան) ևս պաշտոնապես ներկա է եղել և ծաղկեպսակ է դրել զոհվածների հուշարձանին։ Արարողության մասնակիցների թվում են եղել և ծաղիկներ են խոնհարել ռազմագերիների զավակներ ու հարազատներ, ովքեր ամեն տարի տարի ներկա են լինում արարողությանը։

Sovjet Ereveld Experience․ նոր թանգարան, որը պատմությունը վերածում է ապրումի

Լյոսդենի Գերեզմանատանը վերջերս բացվել է նոր թանգարանային կենտրոն՝ Sovjet Ereveld Experience, որն իր ձևաչափով տարբերվում է դասական ցուցադրություններից։ Այստեղ այցելուն ոչ միայն տեսնում, այլև ապրում է պատմությունը։

Ֆիլմի միջոցով ներկայացվում է Դմիտրի անունով տղայի պատմությունը, որն ուղարկում է իր հորը ճակատ։
Վիրտուալ իրականության հատվածում այցելուն տեղափոխվում է խորհրդային զինվորի կյանքի վերջին օրերի աշխարհ՝ ճակատամարտից մինչև գերմանական ռազմագերություն և հարկադրական աշխատանք հանքերում։

Կենտրոնի հիմնական նպատակը պատերազմը ներկայացնելն է մարդկային ճակատագրերի լեզվով, ոչ թե միայն թվերով։

Պատմական լռությունից դեպի եվրոպական հիշողություն

Խորհրդային զինվորների պատմությունները երկար ժամանակ քաղաքական ստվերների մեջ էին։ Սառը պատերազմի տարիներին նրանք հաճախ դիտարկվում էին որպես «հակառակ կողմի» զինվորներ, ինչն էլ պատճառ դարձավ, որ նրանց անունները դուրս մնան եվրոպական հանրային հիշողությունից։

Sovjet Ereveld-ը փոխում է այս պատկերն՝ ընդգծելով ոչ միայն ռուս, ուկրաինացի, բելառուս, այլև փոքրաթիվ ազգությունների՝ հատկապես հայերի զոհաբերությունը հակաֆաշիստական պայքարում։

Թերթելով պատմության էջերը

Հոլանդահայերի վաղ հիշողությունների վկայություններ

Հայ համայնքի ներկայությունն այս գերեզմանատանը նոր երևույթ չէ։ Հիշողությունը այստեղ ձևավորվել է դեռ խորհրդային տարիներին՝ հոլանդահայերի ինքնակազմակերպված նախաձեռնություններով։

Մաթո Հախվերդյանի հիշողությունը՝ 1986 թվականի ապրիլի 24-ի մասին

Աբովյան մշակութային միության երկարամյա նախագահ Մաթո Հախվերդյանը այսօր էլ մանրամասն հիշում է այն օրերը, երբ հայերը դեռ քիչ էին, բայց համարձակ՝ պատմական արդարությունը բարձրաձայնելու հարցում։

Նա պատմում է.
«1986 թ. ապրիլի 24-ին մենք հավաքվեցինք Սովետական հուշակոթողի մոտ՝ հարգելու ցեղասպանության զոհերի և երկրորդ աշխարհամարտում զոհված հայերի հիշատակը։ Այն ժամանակ շատերին դժվար էր համոզել գալ՝ խորհրդային պետության նկատմամբ ունեցած անբարյացակամ վերաբերմունքից ելնելով։ Բայց ես համոզեցի․ ասացի, որ այս հուշաքարերի տակ մեր հայրենակիցներն են, և նրանց հիշատակը չի կարող պայմանավորված լինել քաղաքականությամբ»։

Նրա խոսքով՝ այդ օրը հայերը հավաքվել էին համեստ, բայց վճռական տրամադրությամբ․ ձեռքին՝ ծաղիկներ։ Հուշակոթողի մոտ կանգնած նրանք հասկացան, զգացին, որ Եղեռնի հիշատակը եվրոպական հողի վրա կապվում է նաև երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հայ նահատակների պատմության հետ։

Նույն տարվա մայիսին այս նախաձեռնությունն ամփոփվեց Աբովյան միության երկլեզու «Քնար» ամսաթերթում։ 20-րդ համարի 8-րդ էջում նախ հրապարակվեց համառոտ զեկույցը, իսկ 19-րդ էջում՝ մանրամասն հոդվածն էր «Հուշաքար հայ զինվորների հիշատակին» վերնագրով։ Այստեղ ներկայացված էին Միդլհարնիսում գնդակահարված յոթ հայ զինվորների ճակատագրերը՝ այն տարիներին դեռ քիչ հայտնի գրավոր աղբյուրների հիման վրա։

Ռազմագերիների և հայկական գումարտակների մասին լուրջ ուսումնասիրություն է կատարել Յորիս Վերստեգը (Joris Versteeg).Նա գտնում է, որ Յոթ գնդակահարված ռազմագերիներից մեկը եղել է հրեա` Girsh Jankelevitsj Bogdanov-ը, ով կամ Բելառուսից է, կամ էլ ՈՒկրաինայից։ Դրա համար էլ Յորիսը գտնում է, որ նշվի 6 հայ ռազմագերիների մասին։

Sovjet Ereveld գերեզմանոցը գտնվում է Rusthof Amersfoort գերեզմանատան կից, հիմնվել է 1923 թ., իսկ 1948 թ. բացվեց նոր հատված՝ խորհրդային զինվորների աճյունների համար։

Հախվերդյանը այսօր էլ պահում է այդ հավաքից արված լուսանկարը՝ որպես հիշողություն ու խորհրդանիշ:

Մոտ երկու տասնամյակ առաջ Հ1 հեռուստաընկերությունը պատրաստեց «Ազատությունը պարտավորեցնում է» վավերագրական ֆիլմը, որտեղ ընդգրկված էր եվրոպական երկրների մի շարք զինվորական գերեզմանոցների պատմությունը։ Ֆիլմը հատուկ ընդգծում էր Լյոսդենի Sovjet Ereveld-ի դերը, ներկայացնում գնդակահարված յոթ հայ զինվորների ճակատագրերը, ինչպես նաև նրանց ժառանգների վկայությունները։

Մաթո Հախվերդյանը պատմում է, որ հայ ռազմագերիների մի գումարտակ տեղակայված է եղել Զելանդիայի Սխաուն-Դոյվելանդ (Schouwen-Duiveland) տարածաշրջանում։ Նրա խոսքով՝ տեղացիները մինչ օրս հիշում են, որ հայերը չեն կրակել դաշնակիցների օդանավերի վրա, ինչը ներկայացված է նաև Հ1-ի «Ազատությունը պարտավորեցնում է» վավերագրական ֆիլմում։

Հախվերդյանը հավելում է.
«Կա ևս մեկ արժեքավոր նյութ՝ «Զելանդիայի աղջիկները հայերի գրկում», որը ներկայացնում է այնտեղ տեղակայված ռազմագերիների պատմությունները։ Ըստ ինձ հասած տեղեկությունների՝ նրանց մեջ միայն Աբրահամյանն է, որ օրինական ամուսնացած է եղել հոլանդուհու հետ, և նրա որդին կրում է հոր՝ Աբրահամյան ազգանունը։ Հենց Աբրահամյան հայրն է, որ իր Հայաստան-Նիդերլանդներ այցելության ընթացքում կարողացել է հաստատել յոթ հայ ռազմագերիների գնդակահարման փաստը և ցույց տալ ճշգրիտ վայրը։ Նրա դերակատարումն այս պատմության բացահայտման մեջ անգնահատելի է»։

2017

Լյոսդենում և Միդելհարնիսում անցկացված այս տարվա արարողությունները ցույց տվեցին, որ հիշողությունը միայն անցյալը չէ․ այն ներկայի պարտավորությունն է։

Յոթ ռազմագերիների պատմությունը, որը տասնամյակներով մնում էր լռության մեջ, այսօր նորից է հնչում՝ հստակ, արժանապատիվ և արդարացված։

Այս զինվորները այլևս երբեք չեն լինի անանուն։

Ա.Կնիազյան

«Նիդերլանդական օրագիր»

(1) Ռադիոֆիլմաշար հայ զինվորների մասին - Նիդերլանդական Օրագիր — ЖЖ

---------------------

Ոգեկոչման արարողությունը մեկնարկեց Լյոսդենի գերեզմանատանում, որտեղ ելույթ ունեցան «Սովետական պատվո դաշտ» հաստատության ներկայացուցիչ Կուն Վիլդերսը, Նիդերլանդներում ՀՀ հյուպատոս Տիգրան Սարգսյանը և Լյոսդենի քաղաքապետ Գերոլֆ Բաումեստերը։ Բացման խոսքերից հետո ՀՀ դեսպանությունը, Լյոսդենի քաղաքապետարանը, «Սովետական փառքի դաշտ» հաստատությունը, Հոլանդահայ կազմակերպությունների ֆեդերացիան (FAON), Ամստերդամի Սուրբ Հոգի եկեղեցին և «Գրիգոր Նարեկացի» հաստատությունը ծաղկեպսակներ խոնարհեցին գերեզմանատան հուշակոթողին

Ամստերդամի հայկական համայնքի անունից Հայաստանի դրոշի գույներով ծաղկային կոմպոզիցիա են խոնհարել «Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի» հիմնադրամի նախագահ Վահան Ավագյանը, «Սուրբ Հոգի» եկեղեցու հիմնադրամի նախագահ Տիգրան Մկդեսյանը և եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տեր Տարոն Թադևոսյանը։

Կեսօրից հետո ոգեկոչման արարողություն տեղի ունեցավ Զելանդիայի Միդելհարնիսի Հայկական հուշարձանի մոտ, որտեղ գնդակահարվել են յոթ հայ ռազմագերիները։ Նիդերլանդներում ՀՀ հյուպատոս պարոն Տիգրան Սարգսյանի և Գուրե-Օվերֆլակե համայնքի քաղաքապետ տիկին Ադա Գրոտենբուր-Դյուբելմանի ելույթներից հետո, հուշարձանին ծաղիկներներ զետեղվեցին ՀՀ դեսպանության, Գուրե-Օվերֆլակե համայնքի քաղաքապետարանի, Հոլանդահայ կազմակերպությունների ֆեդերացիայի (FAON), երկրորդ աշխարհամարտի վետերանների և հայ ռազմագերիների Նիդերլանդներում ծնված զավակների կողմից։

Նկարում` Աբրահամյանի որդին Բրամը կնոջ հետ, Մաթո Հախվերդյանի աջ մասում, և ռազմագերու զավակ Կարապետ Սարոյանը կնոջ հետ` Ինգա Դրոստի ձախ կողմում:

Wednesday, 10 December 2025

Բոյմանս Բոյնինգենի թանգարանի պահոցը․ ճարտարապետական նոր մոդել՝ արվեստի աշխարհում

Ռոտերդամ, Նիդերլանդներ -2021 թվականին բացված Het Depot van Museum Boijmans Van Beuningen-ը փոխեց թանգարանային ճարտարապետության և մշակութային կառավարման մասին պատկերացումները՝ դառնալով աշխարհում առաջին լիովին բաց թանգարանային պահոցը։

Ի տարբերություն դասական թանգարանների, որտեղ այցելուն տեսնում է հավաքածուի միայն փոքր հատվածը, Բոյմանսի պահոցը առաջարկում է ամբողջովին նոր փորձ․ այստեղ հանրությանը հասանելի է դառնում արվեստի գործերի պահպանման, դասակարգման և վերականգնման ամբողջ գործընթացը։

Բաց պահոց՝ փակ համակարգի փոխարեն

Շենքում պահվում է շուրջ 151,000 արվեստի գործ՝ ներառյալ նկարներ, քանդակներ, դիզայնի և կիրառական արվեստի նմուշներ։ Այցելուները կարող են դիտել ոչ միայն պատրաստի ցուցադրությունները, այլև՝ պահեստները, վերականգնման լաբորատորիաները և կուրատորական աշխատանքը։ Այս մոտեցումը թանգարանը վերածում է կրթական և հետազոտական կենդանի հարթակի։

Ճարտարապետություն՝ որպես գաղափար

Շենքի հեղինակը նիդերլանդական աշխարհահռչակ MVRDV ճարտարապետական բյուրոն է (հիմնադիրներ՝ Վինի Մաաս, Յակոբ վան Ռեյս, Նատալի դե Վրիս)։ Պահոցը աչքի է ընկնում իր հայելապատ ֆասադով, որը արտացոլում է Ռոտերդամի քաղաքային միջավայրը և երկինքը՝ շենքը դարձնելով շրջապատի անբաժանելի մաս։

Շինության վերևում տեղակայված է կանաչ տանիք՝ իրական անտառով, որտեղ աճում է ավելի քան 70 ծառ։ Այս լուծումը ոչ միայն էկոլոգիական է, այլև խորհրդանշական՝ ընդգծելով մշակույթի և բնության համակեցությունը ժամանակակից քաղաքում։

Մշակութային նոր ստանդարտ

Het Depot van Museum Boijmans Van Beuningen-ը միջազգային մասնագիտական շրջանակներում գնահատվում է որպես թանգարանային գործի նոր մոդել, որը խթանում է թափանցիկությունը, հանրային ներգրավվածությունը և մշակութային ժառանգության նոր ընկալումը։

Այս նախագիծը ցույց է տալիս, որ թանգարանը կարող է լինել ոչ միայն ցուցադրական տարածք, այլև բաց համակարգ՝ ուղղված գիտելիքի տարածմանը և հասարակության հետ անմիջական երկխոսությանը։

Անահիտ ԱՂԱԲԵԿՅԱՆ

Tuesday, 9 December 2025

Քսանհինգ տարվա ընդմիջումից հետո Ազնավուրը Հայաստանում էր

Քսանհինգ տարվա ընդմիջումից հետո, երկրաշարժից ընդամենը մի քանի օր անց, Ազնավուրը Հայաստանում էր։ Նրա խոսքերը մարգարեական էին․ այսօր էլ դրանց ականջալուր ենք ու հավատում ենք՝ Հայաստանը դեռ պիտի ուժեղանա։ «Սիրտս այստեղ է։ Մեր երկիրը դժվար կացության մեջ է։ Ամբողջ աշխարհի հայերը պետք է համախմբվեն՝ առանց քաղաքականության։ Երեխաները պետք է մեծանան, երկիրը՝ ուժեղանա։ Սա փարոս երկիր է»։ Ազնավուրը և Հայաստանը։ Հայաստանը և Ազնավուրը։ Երկու անուն, մեկ ճակատագիր։ Երբ ասում ենք Ազնավուր, լսում ենք Հայաստանի ձայնը։ Երբ ասում ենք Հայաստան, զգում ենք Ազնավուրի երգը։ Շատերի համար աշխարհում Հայաստանը հենց Ազնավուրի անունով է ճանաչվում։ Քանի մենք կանք ու շնչում ենք այս հողի օդը, նա մեզ համար կմնա փարոս՝ հիշեցում, հավատ, ուղենիշ։ Եվ փարոսները չեն մարում. նրանք ցույց են տալիս ճանապարհը մթության մեջ։ After a twenty-five-year absence, only a few days after the earthquake, Aznavour was in Armenia. His words were prophetic; even today we listen to them and believe that Armenia will yet grow stronger. “My heart is here. Our country is in a difficult state. Armenians all over the world must unite—without politics. Children must grow up, the country must grow stronger. This is a beacon nation.” Aznavour and Armenia. Armenia and Aznavour. Two names, one destiny. When we say Aznavour, we hear the voice of Armenia. When we say Armenia, we feel the song of Aznavour. For many around the world, Armenia is known precisely through the name of Aznavour. As long as we exist and breathe the air of this land, he will remain a beacon for us—a reminder, a faith, a guiding light. And beacons do not fade; they show the way even in darkness. Aznavour Foundation Charles Aznavour Hay Azian/Nid.oragir/09.12.2025

1988թ. Ազնավուրը Հայաստանում էր

Ազնավուրը Նիդերլանդներում - 2026

2026 թվականի ապրիլից շանսոնը վերադառնում է Նիդերլանդների թատրոններ։ Վաճառված դահլիճներից հետո հանդիսատեսը կրկին հնարավորություն ունի վայելելու Ազնավուրին նվիրված բացառիկ երաժշտական ներկայացումը։ Ֆիլիպ Ջորդենսի (Ժակ Բրել), Դեն Մենաշեի (Շառլ Ազնավուր) և Ժաննեկ Էլիզաբեթի (Էդիթ Պիաֆ) մեկնաբանությունները արդեն իսկ արժանացել են բարձր գնահատականի և խոր տպավորություն թողել հանդիսատեսի վրա։

Monday, 8 December 2025

Ամստերդամի Մատթեոս Ծարեցի հայկական գրադարանը համալրվել է բացառիկ պատմական գործով

Ամստերդամի Մատթեոս Ծարեցի (Mateos Tsaretsi) հայկական գրադարանը համալրվել է բացառիկ պատմական գործով՝ Ժոզեֆ Պիտտոն դը Տուրնեֆորի (1656–1708) հեղինակած «Էջմիածին, երեք եկեղեցիներու քաղաք, եւ հեռանկարուած Արարատ լեռը» գծանկարով։

Հրաշալիորեն պահպանված այս պատմական պատկերազարդումը 17–18-րդ դարերի եվրոպական պատկերացումների արժեքավոր աղբյուր է Հայաստանի մասին։ Ֆրանսիացի ճանապարհորդ և բնագետ Ժոզեֆ Պիտտոն դը Տուրնեֆորը իր 1700–1702 թթ. գիտական շրջագայության ընթացքում այցելեց Էջմիածին, որտեղից բերին նաև այս գծանկարը՝ ներկայացնելով քաղաքը իր եկեղեցիներով և Արարատ լեռը՝ որպես հայկական ինքնության խորհրդանիշ։

Mateos Tsaretsi հայկական գրադարանը իր հավաքածուներում առանձնակի տեղ է տալիս այն նյութերին, որոնք ներկայացնում են Հայաստանի ընկալումը եվրոպական գիտական, մշակութային և պատմագրական միջավայրում։ Տուրնեֆորի ստեղծագործությունն այս համատեքստում բացառիկ արժեք ունի․ այն ոչ միայն արտացոլում է Էջմիածնի հոգևոր նշանակությունը, այլև վկայում է Արարատի խորհրդաբանական ներկայության մասին` այնպիսին, ինչպիսին այն երևում էր եվրոպացի դիտորդի աչքերով երեք դար առաջ։

🇦🇲 Էջմիածին, երեք եկեղեցիներու քաղաք, եւ հեռանկարուած Արարատ լեռը՝
Ժոզեֆ Բիդոն տը Դուրնեֆորի (1656-1708)

🇳🇱 Illustratie van Etchmiadzin (stad met drie kerken) en de berg Ararat op de achtergrond door Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708)

🇬🇧 Illustration of Etchmiadzin (city of three churces) and Mount Ararat in the background by Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708)

Այս արժեքավոր աշխատանքի ներկայացումը հանրությանը ևս մեկ քայլ է դեպի հայկական մշակութային ժառանգության միջազգային ճանաչման համար։ Mateos Tsaretsi գրադարանը պլանավորում է գծանկարը ներառել նաև իր թեմատիկ ցուցադրություններում՝ հասանելի դարձնելով այն լայն հանրությանը։

«Նիդերլանդական օրագիր»

The Mateos Tsaretsi Armenian Library in Amsterdam has enriched its collection with a remarkable historical work—an illustration of “Etchmiadzin, the City of Three Churches, and Mount Ararat in the Background,” created by Joseph Pitton de Tournefort (1656–1708).

This exceptionally well-preserved illustration is an important source for understanding European perceptions of Armenia in the 17th–18th centuries. The French naturalist and traveler Joseph Pitton de Tournefort visited Etchmiadzin during his scientific tour of 1700–1702, from which he brought this drawing depicting the city with its churches and Mount Ararat—presented as a symbol of Armenian identity.

The Mateos Tsaretsi Armenian Library gives special importance to works that reflect how Armenia was perceived in the European scientific, cultural, and historiographical environment. In this context, Tournefort’s illustration holds exceptional value: it not only highlights the spiritual significance of Etchmiadzin but also documents the symbolic presence of Mount Ararat—as it appeared through the eyes of a European observer three centuries ago.

🇦🇲 Էջմիածին, երեք եկեղեցիներու քաղաք, եւ հեռանկարուած Արարատ լեռը՝ Ժոզեֆ Բիդոն տը Դուրնեֆորի (1656-1708)

🇳🇱 Illustratie van Etchmiadzin (stad met drie kerken) en de berg Ararat op de achtergrond door Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708)

🇬🇧 Illustration of Etchmiadzin (city of three churces) and Mount Ararat in the background by Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708)

The presentation of this valuable work to the public is another step toward the international recognition of Armenian cultural heritage. The Mateos Tsaretsi Library plans to include the illustration in its thematic exhibitions, making it accessible to a wider audience.

“Netherlands Diary”